Əsrarəngiz təbiəti, iqlimi, flora və faunası, əlverişli coğrafi mövqeyi ilə seçilən Naxçıvanın olduqca zəngin, ləzzətli və özünəməxsus mətbəxinin Azərbaycan milli mətbəxində öz xüsusi yeri vardır. Bu mətbəx bizə məharətli əllərlə ləzzətli yeməklər hazırlayan analarımızın, xüsusilə bəzi yeməklərdə bacarıqlı aşpaza çevrilən atalarımızın, əl ləzzətini öyrəndiyimiz nənələrimizin, mətbəx mədəniyyəti nümunələrini yaradan babalarımızın mirasıdır. Bu mətbəx xalqımızın incəsənətində, musiqisində, rəqslərində, mahnılarında, düşüncə tərzində, fiziki görünüşündə, geyimlərində, folklorunda, bayramlarında və digər milli-mədəni dəyərlərində öz əksini tapır. Bir yaradıcılıq nümunəsi olan mətbəx həm də insanı bioloji fərd kimi var edən, könüllü, zəhmətkeş əməklə ucaldandır.

Zaman keçdikcə mətbəx ləvazimatları, ərzaqlar, süfrə etikası, qismən dəyişilsə də, folklorumuzda, nağıl və əfsanələrimizdə, mahnı və bayatılarımızda, atalar sözlərimizdə, andlarımızda, inanclarımızda yaşadılır qədim və zəngin mətbəx nümunələrimiz. “Ocaq haqqı”, “Kəsdiyimiz duz-çörəyə and olsun!”, “Ocağının tüstüsü əskik olmasın!”, “Ağüzlü, ağ çörəkli olasan”, “Yeməyini bilməyənə lor da birdir, şor da birdir”, “Salmança saldım saca, salınca qarnım aca” kimi and, alqış və deyimləri bu gün də eşidirik. Həmçinin diyarımızın ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış tarixin müxtəlif dövrlərinə aid xörək hazırlamaq, çörək bişirmək üçün xüsusi yerlər, müxtəlif məişət əşyaları, ocaqlar, təndirlər, un hazırlamaq üçün alətlər, dulusçuluq sənətilə məşğul olan babalarımızın hazırladıqları yüksəkkeyfiyyətli şirli, boyalı mətbəx qabları, Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyində nümayiş etdirilən müxtəlif dövrlərə aid məişət əşyaları Naxçıvan mətbəxinin qədimliyindən, özünəməxsusluğundan söhbət açır. Qədimdə insanlar tərəfindən təndirbaşı (və ya təndirəsər), qəfəxana, biş-düş damı, əl damı kimi adlandırılan Naxçıvan mətbəxi ilə bağlı dəyərlər, adət-ənənələr bu gün də qorunub yaşadılır. Muxtar respublikamızda yeraltı və yerüstü təndirlərdə diyarımızın brend məhsulu olan lavaş, təndir çörəyi, müxtəlif xörəklər, bayram yeməkləri, şirniyyatlar bişirilir. Naxçıvanın daş küftəsi, yarmaaşı, əriştəaşı, bozpörtü, pitisi, qovurması, kababı, dolması, kətəsi, qayğanağı və paxlavası, şəkərburası, sucuğu, halvası, quru meyvələri, limonu, mürəbbələri, mineral suları, yabanı və mədəni bitkiləri və digər mətbəx nümunələri xüsusi dad və ləzzəti ilə seçilir, diyarımıza gələn xarici qonaqların da diqqətini cəlb edir. Milli mətbəximizdə mühüm yer tutan plovun Naxçıvan mətbəxində də yeri həmişə görünür. Xüsusilə bayram axşamlarında hazırlanan, “süfrələrin şahı” adlandırılan Naxçıvan plovunun (aş) bu qədər sevilməsinin bir səbəbi diyarımızın təmiz havasının, suyunun, duzunun, ətinin, göyərtilərinin bu yeməyə verdiyi xüsusi ləzzətdirsə, digər səbəbi isə bu diyarın sakinlərinin bacarığında, yeməyə qatdıqları sevgidədir. Diyarımızda “Plov”, “Kətə”, “Naxçıvan çörəkləri”, “Yaradıcı əllər”, “Göycə” festivallarının keçirilməsi zəngin mətbəximizin, süfrə ənənələrimizin təbliğinə, milli dəyərlərimizin yaşadılmasına göstərilən qayğının bariz nümunələrindəndir.
Doğma yurdumuzun mətbəx mədəniyyətinin kökündə duran ən mühüm xüsusiyyətlərdən biri də süfrə mədəniyyəti, qonaqpərvərlik, qonağa hörmət hissidir. Naxçıvanda bu gün də bir çox evlərdə işlədilən “qonaq otağı” ifadəsi bu diyarın insanlarının mənəvi zənginliyinin göstəricisidir.
Muxtar respublikamızda atılan hər addımda, görülən hər işdə milli mətbəximizin qorunmasına, yaşadılmasına, təbliğinə göstərilən xüsusi diqqət və qayğının şahidi oluruq. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin “Naxçıvan Muxtar Respublikasında Xalq yaradıcılığı günlərinin keçirilməsi haqqında” 2009-cu il 7 fevral tarixli Sərəncamı xalq yaradıcılığının ən qədim sahələrindən biri olan kulinariya mədəniyyətinin sistemli şəkildə öyrənilməsi və inkişaf etdirilməsi, təbliği, tanıdılması, unudulmaqda olan mətbəx nümunələrimizə yeni həyat bəxş edilməsi işində mühüm rol oynayıb. Naxçıvan şəhərində “Naxçıvan Mətbəxi” Kulinariya Mərkəzi yaradılıb, 2012-ci ildə nəfis şəkildə, Azərbaycan və ingilis dillərində “Naxçıvan mətbəxi” kitabı nəşr olunub.
“Naxçıvan Mətbəxi” Kulinariya Mərkəzinin bərpa və yenidənqurmadan sonra istifadəyə verilən Naxçıvan şəhər buzxanasında yerləşməsi isə heç də təsadüfi deyil. Ta qədimdən buzxanalar həm də mətbəx mədəniyyətimizin bir parçasını özündə yaşadan maddi mədəniyyət nümunəsi olub. Qədimdə insanların buza olan tələbatını ödəyən, ərzaq məhsullarının uzun müddət saxlandığı buzxanalarda bu gün milli mətbəx nümunələrimizin təbliği tarixi və mədəni irsimizin yaşadılmasına göstərilən ən böyük qayğıdır. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri cənab Vasif Talıbov Naxçıvan şəhər buzxanasının bərpa və yenidənqurmadan sonra istifadəyə verilməsi münasibətilə keçirilən tədbirdə demişdir: “Buzxana abidəsinin tarixi görkəmi qorunub saxlanılmaqla bərpa olunması ona ikinci həyat vermişdir. Abidədə xalqımızın milli dəyərlərinin bir hissəsi olan kulinariya mədəniyyəti yaşadılacaq və təbliğ olunacaqdır. Bu gün Naxçıvan Dövlət Universitetində müvafiq ixtisas üzrə kadr hazırlığının aparılması və həmin ixtisasın hamiliyə götürülməsi, eləcə də gənclərimizə kulinariya mədəniyyətimizin öyrədilməsi qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir. Ona görə də buzxanada Naxçıvan Turizm Departamentinin “Naxçıvan Mətbəxi” Kulinariya Mərkəzinin fəaliyyəti üçün şərait yaradılmış, yeni iş yerləri açılmışdır. Burada milli mətbəx nümunələrimiz hazırlanaraq təbliğ olunacaq, həm tariximiz, həm də dəyərlərimiz yaşadılacaqdır...”
Burada yaradılan şərait bir daha əminlik yaradır ki, gələcəkdə Naxçıvan mətbəxi yerli və xarici turistlərin də böyük marağına səbəb olacaq. Belə ki, tarixi-memarlıq görkəmi saxlanılaraq bərpa olunan abidəni ziyarət edən turist həm min illər ərzində xalqımızın formalaşdırdığı məişət mədəniyyətinin izlərini özündə daşıyan tarixi abidə – buzxana ilə tanış olacaq, həm də Azərbaycan, o cümlədən Naxçıvan mətbəxinin zəngin nümunələrindən, çoxçeşidli milli yeməklərindən dada biləcək.
Mərkəzdən verilən məlumata görə, gələcəkdə də Naxçıvan Dövlət Universiteti, Naxçıvan Qızlar Liseyində müvafiq ixtisas üzrə kadr hazırlığının aparılması, eləcə də gənclərimizə kulinariya mədəniyyətinin öyrədilməsi, televiziya verilişləri vasitəsilə milli mətbəx nümunələrinin hazırlanma qaydalarının əyani formada nümayişi, internet resurslarında təbliğat işinin aparılması, unudulmaqda olan mətbəx nümunələri haqqında məlumatların toplanması və bərpası, mətbəxlə bağlı folklor nümunələrinin əldə olunması, qədim mətbəx nümunələrimizin təbliği məqsədilə müsabiqələrin, festivalların təşkili, milli mətbəxlə bağlı buklet və kitabların nəşrə hazırlanması işi davam etdiriləcək. Yaxın vaxtlarda mərkəzin internet saytının yaradılması da diqqətdə saxlanılır.
Biz də inanırıq ki, “Naxçıvan Mətbəxi” Kulinariya Mərkəzi Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi, zənginliyi və ağız ləzzəti ilə həmişə diqqət mərkəzində olan Naxçıvan mətbəxinin təbliği işinə öz layiqli töhfəsini verəcək.

- Güntac ŞAHMƏMMƏDLİ

İlahi qüdrətin bənzərsiz nişanəsi, şairlərin, yazıçıların ilham mənbəyi, sağlamlığımızın keşikçisi, yolyoldaşımız, sığınacaq yerimizdir ağaclar. Kölgəsi ruhumuzun dincliyi, yarpağı, çiçəyi, gövdəsi, qabığı dərdimizə məlhəmdir. Bağları, parkları, həyətləri bəzəyən,  meyvəsi ilə ağzımıza dad, süfrəmizə bəzək gətirən, güclü küləklərin, qasırğaların qarşısında etibarlı sədd, örtük olandır ağaclar. Əbəs yerə deyil ki, Məhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s) hədislərindən birində deyilir ki, ömrünüzə bir gün qaldığını bilsəniz də, yenə ağac əkin, ən böyük savab ondadır. Beşikdən məzara qədər–hər vaxt köməyimizə yetəndir ağaclar... 

Millətini, yurdunu, elini, obasını sevən hər bir insan üçün ən müqəddəs yerdir Vətən. Babalarımızın əmanəti, doğulub-böyüdüyümüz Vətənimiz bizə anamız kimi doğma və əzizdir. Vətənə sevgi  hissi insanı  eli, obası, xalqı üçün yaşamağa sövq edir. Tarixin müxtəlif dövrlərində Vətənimin azadlığı, müstəqilliyi təhlükə altında qalıb, torpaqlarımız mübarizələr meydanına çevrilib. Belə çətin məqamlarda qəlbi Vətən eşqi ilə döyünən igid, cəsur oğullar meydana çıxıb Vətənin azadlığı, zəhmətkeş xalqının rifahı naminə mübarizə aparıblar. 

Bu torpaq Babək, Cavanşir, Koroğlu, Qaçaq Nəbi kimi qəhrəmanlar, Mehdi Hüseynzadə, Gəray Əsədov, Qafur Məmmədov, Həzi Aslanov kimi zamanın ədalətsiz hökmünə baş əyməyən igid oğullar yetişdirib. Qədirbilən xalqımız öz qəhrəman və sərkərdələrini, mübariz övladlarını, sinəsini yadellilərin hücumlarına sipər edən oğullarını heç vaxt unutmur.
Bütün qəhrəmanlarımızın xatirəsi dövlətimiz tərəfindən əbədiləşdirilir, yaşadılır ki, onların şücaəti, ağıl və idrakı, zəfər dolu qəhrəmanlığı xalq üçün, gələcək üçün örnəyə çevrilsin.
Azərbaycan tarixində izi olan, xalqımıza nümunə olan, adı ilə öyünülən xalq qəhrəmanlarımızdan biri də Babəkdir. Babək Xürrəmilər hərəkatının rəhbəri, Ərəb Xilafətinə qarşı Azərbaycandakı üsyana rəhbərlik etmiş böyük sərkərdədir.
Babəkin xatirəsi, adı bu gün də unudulmur. Xalqımızın qəhrəman oğlunun adı muxtar respublikamızın bir rayonunda və həmin rayonun mərkəzini təmsil edən şəhərdə əbədiləşdirilib. Ümummilli lider Heydər Əliyevin qətiyyəti, təşəbbüsü ilə Babək rayonuna Xalq qəhrəmanının adı verilib. Həmçinin Naxçıvan və Babək şəhərlərində xalq qəhrəmanına böyük abidə ucaldılıb. Naxçıvan şəhər dəmiryol vağzalının qarşısında, Əliqulu Qəmküsar küçəsində 1988-ci ildə ucaldılan abidənin müəllifi heykəltəraş, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi Elman Cəfərovdur. Abidənin yerləşdiyi ərazi Babək meydanı adlanır. Abidədə Xalq qəhrəmanı Babək atın belində bir əlində qılıncla, sanki düşmənlərə meydan oxuyur. “Naxçıvan” Universitetinin yaxınlığında yerləşən abidə muxtar respublikamıza gələn qonaqların da diqqətini cəlb edir. Hər gün onun qarşısından keçən yüzlərlə insanın gözü önündə bu vətənpərvər Xalq qəhrəmanının şücaətləri canlanır. Bu abidənin varlığı həm də onu göstərir ki, xalqının azadlığı uğrunda mübarizə aparan qəhrəmanlar ölmür, onların xatirəsi yaşadılır.

Muxtar respublikamızın faydalı bitki sərvətləri arasında dərman bitkiləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Belə bitkilərdən səmərəli istifadə olunmasında onların düzgün toplanması və qurudulması da mühüm rol oynayır. Biologiya elmləri doktoru, professor Əliyar İbrahimov bizimlə söhbətində bildirdi ki, muxtar respublikamız özünəməxsus müxtəlif iqlimə, münbit torpağa, kifayət qədər su ehtiyatına malikdir. Bu əlverişli coğrafi şərait burada zəngin dərman bitkilərinin geniş yayılmasına zəmin yaradıb. Dövlət farmakopeyası tərəfindən qəbul edilmiş 150 növ dərman bitkisindən 132-si, yəni 88 faizi bizim doğma Naxçıvan diyarında yayılıb, olduqca zəngin, rəngarəngdir. Burada yaşamış insanlar əsrlərboyu müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində dərman kimi həmərsin, səhləb, boymadərən, qatırquyruğu, xəşəmbül, yemişan, bağayarpağı, qarğıdalı saçağı, çobanyastığı, qırxbuğum otu, südləyən, məryəmnoxudu, əsməgül, üskükotu, yovşan, dağnanəsi, dəvədabanı, dazotu, qızılgül və digərlərindən geniş istifadə ediblər. 

Bütün rayonlarda yayılan dərman bitkilərinin tibb sənayesi üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Naxçıvanda tüksüz biyan, ətirli yovşan, aşı sumağı, sarağan, həmərsin, yemişan, murdarça, qaraqınıq, kəklikotu, boymadərən, dazotu, qatırquyruğu kimi dərman bitkiləri o qədər geniş yayılıb ki, onların toplanması ilə ciddi məşğul olunarsa, nəinki Naxçıvanın, hətta bütün Azərbaycanda bu bitkilərə olan ehtiyacını təmin etmək, dərman preparatları istehsal edib ixrac etmək mümkündür.

Doğma məmləkətimiz, ana yurdumuz, babalarımızın, dədələrimizin əmanəti, tariximiz, azadlığımız Vətəndir... Vətən təkcə müəyyən sərhədləri olan coğrafi bir məkan yox, uğrunda canımızdan keçərək qanlar tökdüyümüz, üzərində gözümüzü dünyada açdığımız müqəddəs torpaqdır. Vətən həm də “Torpaq, əgər uğrunda ölən varsa, Vətəndir” şüarı ilə müqəddəs amal uğrunda döyüşə atılan, düşmənə sinə gərən qeyrətli oğulların, şəhidlik zirvəsinə yüksələnlərin məskənidir...

Bu gün doğma Vətənimiz Azərbaycanın peşəkar hərbçi kadrlardan ibarət, müasir maddi-texniki bazaya, silahlara malik olan güclü nizami ordusu vardır. Ordumuzun sıralarında qulluq edən əsgərlərimiz bir vaxtlar torpaqlarımızın azadlığı uğrunda qorxmadan mübarizəyə atılan, yaralanan, sağlamlığını itirən, şəhid olan cəsur ataların övladlarıdır… Bu gün ölkəmizdə və onun ayrılmaz hissəsi olan muxtar respublikamızda şəhid ailələrinə, müharibə iştirakçılarına və sağlamlıq imkanları məhdudlaşmış şəxslərə hərtərəfli dövlət qayğısı göstərilir, müvafiq kateqoriyadan olan insanlara mənzil və minik avtomobilləri verilir, sağlamlıqlarının qayğısına qalınır, onlar müalicəyə göndərilirlər.
Tofiq Mehdiyev də dövlətin diqqət və qayğısı ilə əhatə olunmuş müharibə veteranlarımızdan biridir. 1959-cu ildə Babək rayonunun Nehrəm kəndində (indiki qəsəbə) anadan olan Tofiq müəllim 1980-1998-ci illər arasında Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin xüsusi qoşun növü olan Hərbi Hava Qüvvələrinin sıralarında xidmət edib. Müsahibim həmin vaxtları belə xatırlayır:– Naxçıvan həmişə Azərbaycanın strateji və diqqəti cəlb edən bölgəsi olub. Xəyanətkar qonşumuz ermənilər dəfələrlə bu diyarı ələ keçirmək, öz ərazilərini bu torpaqlar hesabına genişləndirmək iddiasında olublar. Ermənilərin hücumlarına məruz qalan Sədərək, Babək rayonunun Buzqov-Gərməçataq kəndlərində gedən döyüşlərdə hərbçi kimi iştirak etmişəm. Erməni-rus hərbi birləşmələrinin 1988-ci ildən başlayan silahlı hücumlarını, Kərki kəndinin işğalını, Sədərəyin mühasirəsini yaxşı xatırlayıram.

Keçmişini, irsini, tarixini, mədəniyyətini qoruyub yaşadan, əyilməz vüqara, sınmaz qürura, əzəmətli qüdrətə sahib bir xalqıq. Güclüyük, əzmkarıq, nüfuzluyuq. Milli-mənəvi dəyərlərimizə bağlı, humanizm, tolerantlıq, xeyirxahlıq, əməlisalehlik, mübarizlik kimi nəcib xüsusiyyətlərin təcəssümüyük. Fitrətimiz müdrik və əqidəlidir, yaradılışdan nurluyuq. Nəsildən-nəslə ötürülən gücümüz, bitib-tükənməyən sərvətlərimiz vardır. Biz keçmişin ruhaniyyətinin xeyir-duasını almış millətik. Müdrik qocaların nəsihətləri ilə böyüyüb, nənələrimizin, babalarımızın qoyduqları izlə bu günə gəlib çıxmışıq. Onları mənimsəyib qorumaq üçün cəsarətlə mübarizə aparmışıq. Nənələrimizin hördüyü min ilməli, min naxışlı xalıları, babalarımızın təri hopmuş saxsı qabları, qəlbimizin və ruhumuzun mayası muğamları, çörəkağacı dəyirmanlarımızı, müqqədəs, pak məscidlərimizi, sağlam cəmiyyətin təməlini təşkil edən ailə ənənələrimizi qoruyub bu günə qədər yaşatmışıq. Onlar bir kitab olub, əl-əl gəzir. O kitab ki gələcək üçün vacib, gənclik üçün ən lazımlı mayakdır. Onu təkrar-təkrar oxumaq, özümüzdən sonrakı nəsillərə ötürmək ən ümdə vəzifəmizdir. 

İlin sevimli fəsli yaz təbiətə canlılıq, əlvanlıq verir. Günəşin al-qızılı şəfəqləri ilə canlanıb,  səmaya boylanan müxtəlifrəngli güllərin-çiçəklərin ətri insanı özünə valeh edir. Hər yerə hakim kəsilən rənga­rəng təbiət gözəllikləri həm də  təbiətin bir parçası olan arıları özünə cəlb edir. Zəhmətkeş arılar bir ailə, toplum halında artıq bir neçə  aydır ki, yuvalarından çıxıb təbiətin qoynuna qaçır, gözəl ətir saçan güllərə, yaşıl yamaclara, çiçək açmış ağaclara, çəmənlərə, meşələrə uçur,  hər bitki və çiçəkdən şirə çəkirlər. Yaxşı şirə tapan kimi isə qayıdıb o biri arılara da xəbər verir, birgə növbəti məhsul hazırlığına başlayırlar. Arılara qulluq etmək vəzifəsi isə insanların öhdəsinə düşüb. İnsanlar da təsərrüfatlarında arıların yetişdirilməsi, çoxaldılması, arıçılıq məhsullarının istehsalı və emalı ilə məşğul olurlar. Hətta deyirlər ki, arılar onlara qulluq edən insanı tanıyır, ona sədaqətli olur. İnsan və arı əməyi birləşəndə isə möcüzə hesab etdiyimiz məhsullar ortaya çıxır...

İlıq bir nəfəs evlərimizin pəncərəsini döyüb, qapılarımızı taybatay açıb bizə qonaq olur. Gəlişin həyatımıza yenilik, qəlbimizə sevinc, ətrafa gözəllik, təbiətə canlanma, elimizə şadlıq, Vətənimizə isə xalqımızın sevimli bayramı – Novruzu gətirir. Təbiət min rəngə çalır, al-əlvan naxışlarla bəzənir, quşlar öz yuvalarına qayıdır, hər yerdə onların ürəkləri riqqətə gətirən nəğmələri ruhumuzu oxşayır.