və ya sahibkar-işçi münasibətləri haqqında bir neçə söz...
Ötən yazılarımızdan birində kiçik biznesin maraqlı və əhəmiyyətli tərəflərindən bəhs etmiş, uğurlu biznesin əsas faktorlarından biri kimi sahibkar-işçi münasibətləri haqqında məlumat verəcəyimizi qeyd etmişdik. Sahibkar-işçi münasibətləri tək ölkəmizdə deyil, bütün dünyada biznesin ən aktual məsələlərindən biridir. Artıq dünya biznes məkanındakı təcrübə göstərir ki, yaxşı məhsul heç də yaxşı qazanc demək deyil. Yaxşı qazanc yalnız işə motivə olunmuş – motivasiyalı kadrların sayəsində mümkün ola bilər. İstənilən sahibkarlıq subyektində ən dəyərli resurs işçilər, yəni komandadır. Bu fikir sadə səslənsə də, belə kadrları toplamaq sahibkardan böyük bacarıq və zəhmət tələb edir. Mövzu ilə bağlı fikirlərimizi bizim üçün daha sadə görünən sahibkar-satıcı münasibətləri zəminində nəzərdən keçirək, ancaq aşağıdakı haşiyəyə çıxmaq şərti ilə.
Bu fikri çoxlarından eşitmişik: “Filan məbləğdə pulum olsa, filan bir işi qurardım və yaxşı da pul qazanardım”.
Yəni ideya var, pul yox. Ötən yazıların birində qeyd etmişdik ki, ideya istənilən biznesin qurulmasında o qədər də paya malik deyil, pul isə növbəti sıralamada yer alır. Əsas olan bu ideyanın icrasıdır ki, bunu çoxları bacara bilmir. Əgər bacara bilmirsə, deməli, həmin pul və ideya da onun köməyinə çatmayacaq. Bunu xatırlatmaqda məqsədim odur ki, bəzən yerli sahibkarlar fəaliyyətlərində işçinin və ya satıcının ona pul qazandırmaq üçün hansı dəyərdə olmasının fərqində olmurlar. Sanki iş qurulubsa, əldə yetərincə məhsul varsa, deməli, mən qazanmalıyam. Düşünək ki, çox da böyük olmayan ərzaq mağazası açmışıq və satıcı olaraq özümüz işləyirik: “Satıcı mənim üçün əlavə xərc deməkdir, niyə kiməsə əlavə pul verim?” İlk mərhələdə müsbət yanaşmadır, ancaq ilk mərhələdə. Əgər sonra mağazanın müştəriləri artırsa və işə satıcı lazım olursa, bu fikir özünü doğrultmayacaq. Yox əgər satış artmırsa, işlər əvvəlki qaydada gedirsə, o zaman həmin sahibkar üçün gələcək hədəflər də olmur, yəni burada “məqsəd, hədəf” ancaq ailəni dolandırmaq olur. Yəni biznesdə inkişaf olmur. Biznesdə inkişafın olmaması isə geriyə getmək deməkdir. Belə biznesin gələcəkdə daha fərqli riskləri olur ki, bu da bəzən sahibkarın fəaliyyətinin sonu ilə nəticələnir.
Ancaq təsəvvür edək ki, biz biznesə bir peşə kimi yanaşırıq və işimizdə daim uğurlar əldə etmək istəyirik. Əgər mağaza satıcısı üçün ödəyəcəyimiz xərcləri maksimum şəkildə azaltmağa çalışsaq və düşünsək ki, bu, bizim büdcəmizə xeyirdir, o zaman işçimiz tezliklə digər iş yerlərinin axtarışında olacaq. Bu halda mağaza sahibləri, adətən, yaxşı maaş və ya satılan məhsulun müəyyən faizinin satıcıya verilməsi metodunu işə salırlar. Əslində, ikinci variant daha sərfəlidir və bu işdə satıcının da daha çox satmaq marağı önə çıxır. Necə deyərlər, “Nə qədər çox satsan, o qədər də çox alacaqsan”. İlk baxışda sahibkar da, satıcı da bu razılaşmadan razı görünür. Ancaq dünya biznes praktikasında sübut olunub: “Pul elə bir dəyərdir ki, o, hər zaman azdır”. Deməli, hansısa bir müddətdən sonra bu razılaşma satıcını qane etmir və o, qazandığı puldan narazı olmağa başlayır. Əslində, buradan da belə bir məntiqi nəticəyə gəlmək mümkündür ki, satıcıya nə qədər pul versən də, bir zamandan sonra narazı olacaq.
Elə bu an sahibkar başa düşür ki, pul bu işdə sonsuz motivasiya elementi ola bilməz. Maraqlı burasıdır ki, bu mərhələdə xarici şirkətlərin əksəriyyəti işçilərlə qeyri-maddi motivasiya üsullarından istifadə etməyə çalışır. Təcrübəli sahibkar başa düşür ki, məşğul olduğu biznesin dəyərini müştərinin düşüncələrinə yeridən satıcıdır. Ona görə də işçiyə, yəni satıcıya dəyər verməyə çalışır. Sadə bir misal: biz bu gün nahar etmək üçün hər hansı bir ünvanı seçiriksə, ilk olaraq oradakı xidməti nəzərə alıb gedirik və yaxud avtomobilimizi təmir etdirmək istəyiriksə, “filankəsin yerinə” yox, filan ustanın yanına gedirik. Yəni seçim olaraq hər zaman getdiyimiz yerin sahibinin kim olması bizim üçün maraqlı deyil, heç yadımıza da düşmür, əsas olan xidmət göstərənlər – işçilərdir. Dünyanın məşhur şirkətlərindən olan “MC Donalds”ı brend markaya çevirən reklam yox, məhz xidmətçi personalı olmuşdur. Buna görə də dünyanın ən böyük şirkətləri işçilərə, eyni zamanda komanda işinə böyük dəyər verirlər. Buradan isə belə nəticəyə gəlmək mümkündür: “Hansısa dəyəri müştəriyə aşılamaq istəyirsənsə, mütləq bu dəyər işçilərdə olmalıdır”. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, qeyd etdiklərimiz yalnız məqsədli işçilər üçündür. Əlbəttə, hər işçiyə dəyər vermək də düzgün deyil. Təbii ki, burada sahibkarın seçimi çox önəmlidir.
Yeri düşmüşkən, bir misal da çəkmək istəyirəm. Təxminən bir müddət bundan əvvəl şəhərimizdəki qeyri-ərzaq mağazalarının birinə daxil oldum. İçəri addımımı qoyan kimi satıcı qız cəld ayağa qalxdı və dilləndi: “Buyurun!” Bir anlıq mənə elə gəldi ki, bu mağazaya bir ildir heç kim girmir. Baxmaq istədiyim məhsullara yaxınlaşdığım anda: “Filan yerindir, qiyməti filan qədərdir, aşağı qiymətə də yeri var” dedi . Açığı, digər məhsullara baxmaq istəyimi də saxlayıb oradan çıxdım. Və ya başqa misal: bəzən girdiyimiz mağazalarda satıcılar mobil telefona sarılıb elə uzun-uzadı danışırlar ki, sanki içəri daxil olan müştəriləri də “görmürlər”. Az əvvəl məqsədli işçiləri qeyd etdik. Bəs məqsədsiz işçilər də olur? Bəli, olur. Fikrimizi yenə misallar üzərində izah etməyə çalışaq. Bu gün muxtar respublikada (ümumən ölkəmizdə) işləyə bilməyən xeyli işçi var ki, hamısı da işləmək istəyir. “Yaxşı maaş versinlər, istənilən işdə işləyərəm” düşüncəsi geniş yayılıb. Elə məqsədsizlik də buradan yaranır. Axı istənilən işdə necə işləmək olar? Hər kəsin bacardığı, fayda verə biləcəyi bir sahə var, bunun əksi məntiqsizlikdir. Artıq sovet dövrü geridə qalıb. Bazar iqtisadiyyatında tənzimləmə sehrli çubuğun vasitəsilə həyata keçirilmir. Hələ də bir çox işçilər onu anlaya bilmirlər ki, o, pulu sahibkara (və ya dövlətə) qazandırmalı və bunun müqabilində haqqını almalıdır. İstənilən işçi məhz bu kriteriyaların əsasında maaş və pul tələb edə bilər. Unutmamalıyıq ki, bu gün sahibkar bizim zehni və ya fiziki əməyimizdən istifadə edərək dəyər yaradır və bunu satır! Biz isə öz potensial imkanlarımızdan istifadə edərək qabiliyyətimizi satırıq! Elə buna görədir ki, xarici ölkələrdə sahibkarlar üçün ən qorxulu işçi məqsədi, hədəfi olmayan işçilərdir.
Arzu edirik, heç bir sahibkarın qarşısına məqsədsiz işçi çıxmasın.
Səbuhi HƏSƏNOV
