Gözəl təbiəti olan Naxçıvan torpağı dərman bitkiləri ilə zəngin bir diyar kimi də tanınıb. Belə dərman bitkilərindən biri də həmərsindir. Bu bitkinin səciyyəvi xüsusiyyətləri və əhəmiyyəti haqqında geniş məlumat almaq üçün Naxçıvan Muxtar Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin fitosanitar nəzarəti, bitkilərin mühafizəsi və karantini şöbəsinin müdiri Əsgər Həsənovla həmsöhbət olduq.
Əsgər müəllim bildirdi ki, bu bitki gülçiçəklilər fəsiləsinə aiddir. Qafqazda 56, Azərbaycanda isə 49 növü yayılıb. Hündürlüyü 2,5-5 metrə çatan kolun bir kökündən bir neçə tikanlı gövdə çıxır. Gövdəsi tikansız olan növləri də vardır. Çiçəkləri qalxanvarı və ya süpürgəvarı qrupda və bəzən də budaqlarda tək-tək yerləşir. Yarpaqları növbəli düzülüşlü olmaqla ellepsvaridir. Yarpağının qıraq tərəfləri mişarvarı çıxıntılarla əhatə olunub. Yarpaqlar tünd yaşıl və ya açıq yaşıl, çiçəkləri isə solğun çəhrayı rəngdədir. Çiçəklər görünüşcə qədəh formasındadır, əksər ali bitkilərdə olduğu kimi çiçək yatağından, 5 ləçəkdən, 5 erkəkcikdən, bir dişicikdən ibarətdir. Meyvəsi 2,5-5 santimetr uzunluğunda, ovalşəkilli olmaqla bir qədər dəyirmidir. Bitki may-iyun aylarında çiçəkləyir, əsasən avqust-sentyabr aylarında yetişir, yetişmiş meyvəsi al-qırmızı rəngdədir. Kök sistemi güclü şaxələnən olub 1,5-1,8 metr torpağın dərinliyinə gedə, şeh kökləri güclü inkişaf edərək torpağın nisbi rütubətindən asanlıqla qidalana bilir.
Müsahibim həmərsinin biomorfoloji xüsusiyyətləri haqqında danışaraq qeyd etdi ki, bu bitki əsasən çay və göl kənarlarında, seyrək meşə talalarında, təpə və dağ yamaclarında qumlu, daşlı düzənliklərdə dəniz səviyyəsindən 1400 metr yüksəkliyə kimi olan sahələrdə bitir.
Həmərsinin ən qiymətli növləri Şahbuz rayonunun Batabat yaylağında, Biçənək, Külüs, Kolanı, Ordubad rayonunun Vənənd, Kilit, Nüsnüs, Əndəmic, Sədərək rayonunun Qarağac, Sədərək, Şərur rayonunun Xanlıqlar, Çərçiboğan, Maxta, Kərimbəyli və Arbatan kəndlərinin ərazilərində yayılıb. Kök və toxumla çoxala bilən bitkinin ən əlverişli artırma üsulu kök vasitəsi ilə aparılan artırma hesab olunur. Muxtar respublikamızın əksər yerlərində əlverişsiz mühitə çox asanlıqla uyğunlaşan bitkinin yabanı formasından həyətlərin çəpərə alınmasında geniş istifadə olunur. Yaxşı məhsul verən hündür kolların hər birindən orta hesabla 12-25 kiloqram meyvə tədarük etmək mümkündür. Çox bar verən kolların budaqları meyvələrin yetişmə fazasında əyilib yerə yaxınlaşır. Budaqları və gövdəsi son dərəcə elastik olduğundan zədələnməyə qarşı müqavimətlidir. Zərərverici və xəstəliklərə, eləcə də şaxtaya dözümlüdür. Kolları budamaqla cavanlaşdırmaq qısa müddət ərzində mümkündür. Həmərsindən həm ərzaq, həm kulinariyada ədviyyat, həm də səhiyyədə müalicəvi vasitə kimi çox geniş istifadə olunur.
Əsgər Həsənovun sözlərinə görə həmərsinin kökündə, gövdəsində və yarpağında aşı maddəsi, meyvəsində 8,09 faiz şəkər, 2,74 faiz pektin, 2,18 faiz pentazon, 3,58 faiz aşı və rəngləyici maddə, 5000-1077 faiz vitamin, 0,071 faiz efir yağı, yetişməmiş meyvəsində isə askorbin turşusu vardır. Meyvənin həddindən artıq yetişməsi turşuluğun azalmasına səbəb olur. Onun meyvəsində C vitaminin toplanması meyvənin yetişmə dərəcəsindən asılı olaraq dəyişir. Yüksək miqdarda C vitamini almaq üçün onu sütül vaxtı, yəni tam yetişmədən 10-15 gün əvvəl yığmaq daha əlverişlidir. Tükcüklü həmərsin növünün meyvəsində mütləq quru çəkidə 1607-3800 mq faiz – C vitamini, 0,03 faiz efir yağı vardır. Tərkibindəki C vitamini aktivliyinə görə qarğıdalıdan 10-20, sitrus meyvələrindən 35-40, almadan 100-dəfə artıqdır. Mədəni gül sortların alınmasında calaqaltı kimi istifadə olunur. Həmərsinin böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti vardır.
Azərbaycanın dağ rayonlarında meyvələrin tədarükü avqustun axırı, sentyabrın birinci yarısı ən yaxşı vaxt hesab olunur. Həmərsindən alınan dərman preparatlarından qan dövranının yaxşılaşdırılmasında, böyrək, mədə, dəri xəstəlikləri və yaraların müalicəsində istifadə olunur. Tərkibində çoxlu miqdarda mikroelementlər, mürəkkəb efir, fitonsid və sair vardır. Ondan mürəbbə, vitaminli içki, kompot, kisel və sair hazırlanır.
Əsgər müəllim onu da əlavə etdi ki, həmərsin meyvəsi kasayarpağı ilə birlikdə qurudulur. Meyvənin tərkibindəki dəyərli maddə və vitaminləri maksimum saxlamaq üçün onun qurudulması dərildikdən sonra dərhal aparılmalıdır. Meyvə təbii və süni olaraq qurudula bilər. İsti və günəşli havada təbii qurutma əlverişsizdir. Meyvələr əvvəlcə bütün qarışıqlardan və xarab meyvələrdən təmizlənir. Təmizlənmiş meyvə soyuq suda yuyulur. Yaxşı havada günəşli gündə örtülü yerdə (cardaqda) qurutma müsbət nəticə verir. Lakin bu üsulla qurutma 30 gün davam edir. Onun meyvəsi xüsusi quruducu qurğularda 70-80dərəcə müsbət temperaturda tez-tez qarışdırmaqla qurudula bilər. Qurudulmuş meyvənin nəmliyi 15 faizdən artıq olmalı, quru, təmiz və sərin yerdə saxlanılmalıdır.
Orqanizmin xəstəliklərə qarşı müqavimətini artırmaq üçün vitaminlə zəngin olan bitkilərin qarışığını dəmləyib içmək faydalıdır. Həmərsinin meyvəsindən, çiçəyindən dəmlənmiş çay immuniteti gücləndirir, iltihab, soyuqdəymə proseslərinin qarşısını alır, sinir sistemini sakitləşdirir, böyrəklərdə və öd kisəsində daşların əmələ gəlmə riskini azaldır, qan təzyiqini aşağı salır, maddələr mübadiləsini normallaşdırır, ürək-damar xəstəlikləri üçün olduqca faydalıdır. Digər faydalı bitkilər kimi həmərsindən də qədərində istifadə etmək lazımdır. Xüsusilə də hər hansı xroniki xəstəlikləri olan insanlar bu bitkidən həkim məsləhətindən sonra istifadə etməlidirlər.
Güntac ŞAHMƏMMƏDLİ
