Məlum olduğu kimi, uşaqlar üçün yazılan bədii və elmi-kütləvi əsərlər məcmusu “uşaq ədəbiyyatı” adlanır. Bədii ədəbiyyatın tərkib hissəsi olan uşaq ədəbiyyatı nümunələrində xalqların və uşaqların həyatına dair, onların yaş xüsusiyyətlərinə, qavrama qabiliyyətlərinə uyğun janr, forma və üslubda müxtəlif problemlər qaldırılır, gənc nəsildə yüksək əxlaqi keyfiyyətlər, vətənpərvərlik, sədaqət, dostluq, doğruluq, əməksevərlik, insanpərvərlik və humanizm kimi yüksək insani keyfiyyətlər tərbiyə edilir. Uşaqlar üçün yazılan əsərlər xeyirxah, mərd və cəsur qəhrəmanları, maraqlı süjet və kompozisiyası, anlaşıqlı, sadə və aydın bədii ifadə vasitələri, səlis dili ilə seçilir. Uşaq ədəbiyyatının sələfləri sayılan M.Füzuli, Q.Zakir, A.A.Bakıxanov, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, F.Köçərli, A.Səhhət, S.S.Axundov, A.Şaiq, Mir Cəlal, M.Rzaquluzadə, M.Seyidzadə, M.Dilbazi və başqalarının açdığı cığır yolunu naxçıvanlı xələflər (Asim Yadigar, Vaqif Məmmədov, Həsənəli Eyvazlı, Zaur Vedili, Qafar Qərib, İlyas Fərəməzoğlu və başqaları) davam etdirirlər.
Böyüklər hər bir uşaqla emosional münasibət qurmağa səy göstərməlidirlər. Uşaqların saçını tumarlamaq, onların könlünü ələ almaq tərbiyəçiyə qarşı müsbət münasibət yaradır. Kiçik uşaqlar böyüklərin nəvazişinə olan tələbatı müxtəlif cür ifadə edə bilirlər. Böyüklər uşağın təşəbbüsünə, təşəbbüs göstərmək cəhdlərinə həmişə cavab verməyə maraqlı olmalıdırlar. Uşaq, adətən, özünü rahat hiss etmədikdə buna ehtiyac duyur. Uşağın kədərlənməsinin səbəbləri müxtəlif ola bilər: fiziki nasazlıq, ailədə münaqişə, yaşıdlarından inciməsi, nəyisə bacarmaması, paltarına ləkə yaxılması və sair. Bu zaman böyüyün vəzifəsi uşağın keçirdiyi hissləri başa düşmək, ona kömək etmək və uşağı nəsihətamiz şəkildə vəziyyətdən çıxarmaqdır. Bu mənada Əbülfəz Ülvinin “Məktəbli qız” adlı şeri maraq doğurur. Burada Əbülfəz Ülvi uşaqları yoran, darıxdıran nəsihətçilikdən uzaqdır. Bəzən çətin, uzun, ağır tələffüz olunan sözlərlə dolu əsərlərin ideyası, məzmunu balaca oxucuya çatmır və ona lazımi tərbiyəvi təsir göstərmir. Əbülfəz Ülvinin uşaq şeirlərinin əksəriyyəti dilinin sadəliyi, oynaqlığı, axıcılığı və bədiiliyi ilə fərqlənir. “Məktəbli qız” şerində oxuyuruq:
Hönkürtü eşidib ayaq saxladım,
Gördüm, bir məktəbli qızdır ağlayan.
Gəlib yaxınına dedim: – övladım,
Nədir ürəyini belə dağlayan?
– Baxın paltarıma, – dedi: – baxın bir,
Bu gün ləkə yaxıb sinif yoldaşım.
Bizim ailə də ləkəni sevmir.
Nə anam, nə atam, nə də qardaşım.
Dedim: – duymamısan mənanı, bəlkə,
Axıtma gözünün büllur çeşməsin.
Yuyulub gedəcək paltardan ləkə,
Qoru, qoy adına ləkə düşməsin.
Hər birimizə balaca yaşlarından aşılanıb ki, çörəyin qədrini bilək. Hər hansı bir uyğunsuzluq, narahatlıq görəndə, hiss edəndə dərhal bizə irad tuturdular ki, “bala, çörəyin qədrini bilin, aclıq yamandı! Darı cadı, arpa kömbəsi yeməmisiniz, çöllərin otunu-alafını qaynatmamısınız. Allaha ağır gedər, çörəyi ayaq altına atmayın. Biz onun çox korluğunu çəkmişik!!!” Çörəyi ən müqəddəs nemət sayır, hətta onu “Quran”a bərabər tuturuq. Bəzən “çörək haqqı” deyə bu müqəddəs nemətə and içir, Tanrıdan çörəklə imtahana çəkilməməyi diləyir, ən hörmətli qonağı duz-çörəklə qarşılayırıq. Bəzən yaxın, doğma birisinin haqsızlığıyla üzləşəndə “səni görüm çörək tutsun” deyə qarğış edilməsi bu müqqədəs nemətin hər şeyə qadir olduğuna işarədir. Və yaxud bağçayaşlı, məktəbli uşaq çörəyi yerə tökəndə, çörəyə hörmət qoymayanda başqaları tərəfindən məzəmmətlənir və ya deyilir ki, “sən böyüyəndə çörək tapmayacaqsan”. Bu kimi fikirlərimizin Nazlı Hacılı “Cəza” adlı uşaq şerində daha gözəl təsvirini yaratmışdır:
Əlindəki çörəyi
Qəzənfər yerə atdı.
Dedi: – Neynirəm bunu,
Köhnəlibdir, bayatdır.
Bunu görən qonşular
Məzəmmət etdi onu.
Görün bir necə bitti
Bu düşüncənin sonu.
Yatıb yuxuda gördü,
Çörək tapmır o andan.
Nəyi yemək istəyir,
Hamısı qaçır ondan.
Uşaq ədəbiyyatında həyatın bütün sahələri əks olunmalıdır. Həyatda elə bir problem yoxdur ki, uşaq ədəbiyyatında ona toxunmaq mümkün olmasın. Uşaq maraqlarını səngitmək, onu lazımi məcraya yönləndirmək üçün uşaq ədəbiyyatının xidməti əvəzsizdir. Uşaqların maraq dolu suallarına cavabı Elbəyi Sadıqoğlunun şerində tapırıq:
– Baba, axı balıqlar
Quruda niyə gəzmir?
Bəs dənizdə gəmilər
Balığı niyə əzmir?
– Bala, axı balıqlar
Ayaqsızdır gəzəmmir,
Dənizdə yaşayanlar
Quruda da üzəmmir.
Dəniz sakit olanda
Balıqlar oynaşırlar,
Gəmini görən kimi
Qaçıb uzaqlaşırlar.
İndi bildin, balıqlar
Quruda niyə gəzmir,
Suda üzən gəmilər
Onları niyə əzmir?
Bizim milliliyimizi təmsil edən mərasimlərdən biri də çillə gecəsidir. Çillə gecəsi 3 ay Novruz bayramına qalmış bir gecədir. Çillə gecəsindən sonra günəşli günlər uzanır. Mərasimin ideyası işığın qaranlıq üzərində simvolik qələbəsidir. Qədim inanclara görə, həmin gecə xeyir qüvvə (Axura Mazda) şər qüvvə (Əhrimən) ilə kəskin mübarizə aparmışdır. Bu mərasimin ən əhəmiyyətli atributlarından biri qarpızdır. Belə ki, hər ailə həmin gecə mütləq bir qarpız almalıdır. Cəviz halvası, kök (həvic) halvası, paxlava, günəbaxan toxumu, meyvələr və şirniyyatlar bu gecə süfrədə olmalıdır. Ancaq düşünürsən ki, artıq balaca uşaqlar “milax asmaq”, “qovut” kimi sözlərin mahiyyətini unutmaq üzrə olsalar da, İbrahim Yusifoğlunun “Çillə gecəsi” adlı uşaq şerində bu ifadələrin mahiyyətini anlayarlar. Şeir milli ruhumuzu oxşayan bir şerdir:
Qonaq gəlmişik
Biz babamgilə.
Axı bu gecə
Çillədi, çillə.
Saatlar, anlar
Xoş keçəsidi,
Bu gün ən uzun
Qış gecəsidi.
Nənəm süfrəyə
Gör nələr düzüb,
Milaxdan armud,
Üzümü üzüb.
Bir-bir seçibdi
Alma-heyvanı,
Ətri bürüyüb
Evi, eyvanı.
Küncüd qatıbdı
Qoza, badama,
Çox ləzzət verir
Dadı adama.
Babam saxlayıb
Çillə qarpızı,
Çəkisi bir pud
Olardı azı.
Qarpızı kəsib
Dilim eylədi,
Bizə paylayıb
– Yeyin, söylədi.
...Mahnı oxuyub,
Şeirlər dedik,
Doşab qatılmış
Qovutdan yedik...
Yekun olaraq qeyd edək ki, uşaq şeirləri gələcəyimiz olan övladlarımızın təlim-tərbiyəsi işinə öz müsbət təsirini göstərməklə yanaşı, həm də uşaq psixologiyasına, uşaq marağına müvafiq yazılmış müvəffəqiyyətli əsərlərdir. Yazıçı və şairlərimizi son dərəcə çox həssas olan uşaqlar üçün daha çox əsərlər yazmağa çağırır və bu yazını böyük rus pedaqoqu V.Q.Belinskinin fikri ilə bitirmək istərdik: “Yazın, uşaqlar üçün yazın, ancaq elə yazın ki, onu yaşlılar da eyni zövqlə oxuya bilsin və oxuyarkən xəfif bir xəyal içində öz gözəl uşaqlıq illərini yad etsinlər.”
Kamal CAMALOV
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
