Ümummilli lider Heydər Əliyev milli-mənəvi dəyərlərimizə daim yüksək vətəndaşlıq mövqeyindən yanaşmış, onların həqiqi elmi qiymətini vermişdir: “Milli ideologiyamızın əsas tərkib hissəsi bizim milli-mənəvi dəyərlərimizdir. Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə fəxr etməliyik. Bizim milli-mənəvi dəyərlərimiz əsrlər boyu xalqımızın həyatında, yaşayışında, xalqımızın fəaliyyətində formalaşıbdır. Milli-mənəvi dəyərləri olmayan millət həqiqi millət, həqiqi xalq ola bilməz”.
Milli dəyərlərimizdən olan, qədim xalq sənəti nümunələrindən sayılan misgərlik, dulusçuluq, qalayçılıq, xalçaçılıq, ipəkçilik, dəmirçilik kimi sənət sahələri Naxçıvanda geniş yayılmış və yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Xalqımızın qədim məişət mədəniyyətinə aid olan keçəçilik sənəti də qədim diyarımızda geniş yayılan sənətkarlıq sahələrindən biridir. Hörmə, tikmə, toxumadan fərqli olaraq, bu peşə basma üsulu ilə ixtisaslaşmış ustalar tərəfindən aparılırdı.
Keçədən Azərbaycanda ilk dəfə nə vaxtdan istifadə edilməsi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Keçəçilik sənətinin təşəkkül tapmasında heyvandarlığın rolunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Araşdırmalar göstərir ki, qədim dövrlərdə soyuq havalarda insanlar isti olsun deyə, adi yun və ya yunlu dəridən istifadə etmişlər. Bir müddət sonra yunun bir-birinə yapışdığını görüb keçə əldə etməyi öyrənmişlər.
Mənbələrə əsaslanaraq qeyd edək ki, Midiyada yaşayan əhali başlarına uzun keçə papaq – “tiarı” qoyurdu. Ola bilsin ki, həmin dövrdə keçədən digər geyim dəstləri də hazırlanıbmış. Mingəçevir ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı e.ə. IV-III əsrlərə aid bir neçə tunc möhür tapılmışdır. Həmin möhürlərin üzərində olan insan rəsmlərindəki geyim nisbətən gödək keçə yapıncını xatırladır. Xüsusilə əlində çomaq, başında şiş papaq və gödək yapıncısı olan təsvir daha xarakterikdir.
Keçəçilik Azərbaycanda kustar sənətkarlığın mühüm bir sahəsinə çevrilmişdir. Bu sahə dağ və dağətəyi ərazilərdə daha çox inkişaf etmişdir. Bu da belə yerlərdə qoyunçuluğun əsas məşğuliyyət sahəsi olması ilə əlaqədardır. Azərbaycan xalqının məişətində keçədən istifadə geniş yer tutmuşdur. Keçə məmulatlarından müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilmişdir. Əhali keçədən döşənəcək, at, ulaq üçün tərlik, baş geyimi, yapıncı hazırlamış, daha çox alaçıqların üstünü örtmək üçün istifadə etmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü Hacı Qadir Qədirzadə yazır ki, lazım gələndə keçə türk döyüşçüsünün döyüş geyimi də olmuşdur.
Qədim xalq sənəti olan keçəçilik bütün türk dünyası üçün xarakterikdir. Altayda Pazırık kurqanlarında tapılmış keçə parçası buna sübutdur. 1947-1948-ci illərdə Rudenko tərəfindən aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı e.ə. IV-III əsrlərə – Hun imperiyası dövrünə aid edilən keçə yəhər örtüyü aşkar edilmişdir. Bu tapıntı keçəçilik sənətinin qədimliyini və türk dünyasına məxsusluğunu bir daha sübut edir. Qazıntılar zamanı Hun kurqanlarından tapılmış keçədən hazırlanan uzunboğaz çəkmə və corablar, geyim nümunələri ondan məişətdə geniş istifadə olunduğunu göstərir. E.ə. V əsrə aid mənbələrdə qeyd edilir ki, saklar (türklər) keçədən tikilmiş ucu şiş papaqlar qoyardılar. Ucu şiş keçə papağı azərbaycanlılar “börk” adlandırırdılar. Keçədən məişətdə istifadə olunması haqqında “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da məlumat var. Dastanda deyilir: “Kimin ki oğlu-qızı yox, qara otağa qondurın, qara keçə altına döşəyin, qara qoyun yəxnisindən önünə gətirin”.
Müəyyən tarixi mərhələdə alaçıqların örtülməsi üçün keçədən istifadə edilmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, yaylaqda yaşayış evlərinin hansı etnosa aid olması uzaqdan bəlli olurdu. Belə ki, türklərə məxsus alaçıqlar keçə ilə örtülürmüş. Bir məsələni də qeyd edək ki, yaylaqdakı çadırların nəinki hər hansı bir etnosa, hətta hansı tayfaya məxsusluğunu da çadırların formasından və rəngindən təyin etmək mümkün idi.
Naxçıvanda da sənətkarlığın bu növü geniş yayılmışdır. Regiondan topladığımız etnoqrafik çöl materiallarına görə, muxtar respublikanın bəzi kəndlərində keçəçi məhəllələri də mövcuddur ki, bu da qədim diyarımızda keçəçiliyin inkişafını göstərən amillərdəndir.
Keçəni sаlаnа “keçəçi”, “həllаc”, həm də “аtıcı” deyərlər. Keçə sаlmаq üçün güzəm yunundаn, yəni quzu və ya payız yunundan istifаdə edilirdi. Keçəçi ustаlаrın söylədiyinə görə, yаz yunundаn (sаçаqlı) keçə sаlmаq olmаz. Onа görə ki, sаçаqlı yun uzun olduğu üçün bitmir, yəni bir-birinə yаpışmır. 7-8 qoyun yunundаn (12-15 kiloqram yundаn) bir keçə (yəni bir qəlib) hаzırlаnır. Аlаçığın üstünü örtmək üçün bir neçə keçəni bir-birinə tikirdilər. Alaçığın baş hissəsini tutmaq üçün baş qəlibdən, yanlarını örtmək üçün yan qəlibdən, qabağını örtmək üçün isə qənşər qəlibdən istifadə edirdilər. Bu dа аlаçığın ölçüsündən аsılı olаrаq hаzırlаnırdı.
Keçə hаzırlаnаrkən həllаclаr çаlışırdılаr ki, хüsusən qаrа yundаn istifаdə etsinlər. Çünki qаrа keçə hаvа keçirmir, nəticədə, soyuq havalarda alaçıq isti, yаydа isə sərin olurdu. Məişətdə keçədən döşəmə kimi də geniş istifаdə edilmişdir. Naxçıvandan toplanan etnoqrafik materiallardan məlum olur ki, keçənin basılması prosesi aşağıdakı qaydada icra olunurdu: yunu diddikdən sonrа onu аğ pаrçаnın üstünə sərirdilər. Bundаn sonrа yun sərilmiş ağ parçanı hаmаrlаnmış, yonulmuş, düz silindrik аğаcа büküb hər iki tərəfindən bаğlаyırdılаr. Bu аğаcın аdınа “oх” deyirdilər. 5-6 nəfərin iştirаkı ilə onu аyаqlаyır, sonrа аyаqlаrı ilə vurа-vurа fırlаdırdılаr ki, yetişsin (hazırlansın). Sаlınmış yunun üzərinə hərdənbir ilıq su və ya yumurta sarısı səpirdilər ki, yun bir-birinə tez yаpışsın. Yun bitişib tam keçə halına gələnə qədər bu iş davam etdirilirdi. Yunun yаpışmаsı üçün küncləri toхmаqlа döyülürdü. Hazırlanan məhsul “qəlib” adlanırdı.
Keçəçiliklə bağlı müxtəlif deyimlər də mövcuddur:
Atıcıyam, yayım var,
Çaxmağım var, qovum var.
Yunu yığın, gətirin,
Burda mənim ovum var.
Və ya
Həllacın var dişləri,
Qırılmaz kirişləri.
Vurun-vurun keçəni,
Tamam olsun işləri.
Keçə hazırlanarkən yerinin hamarlığı, genişliyi və rahatlığı da nəzərə alınmalıdır.
Keçəçilik sənətində həllаclаr qohum-qonşunun qüvvəsindən də istifаdə edərdilər, çünki keçənin bаsılmаsı prosesində хeyli аdаmın iştirаk etməsi tələb olunurdu.
Həllаclаr bəzən keçələrin ortаsınа nахış dа sаlırdılаr. Bunun üçün müəyyən rəngə boyаdılmış ipi keçənin üzərinə qoyub toхmаqlа döyərdilər. Belə olduqdа ip keçənin üzərinə həkk olunurdu. Hazırlanmış keçələr içərisində isə ən qiymətlisi ağ rəngli yundan hazırlanmış keçələr hesab edilirdi. Bununla yanaşı, qırmızı, yaşıl, narıncı rənglərə boyanmış bəzəkli keçələr də hazırlanırdı.
Bir məsələni xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, keçəçilik böyük gəlir gətirən sahə ola bilər. Xüsusən müasir dövrdə, turizmin inkişaf etdiyi bir vaxtda keçədən düzəldilmiş bəzəkli məişət əşyaları, baş geyimləri, gödəkçələr xarici qonaqların diqqətini daha çox cəlb etdiyindən keçəçiliyi gəlirli işə çevirmək mümkündür. Digər tərəfdən, hazırda Naxçıvanda qoyunçuluğun inkişafı bu sahənin və xalçaçılığın inkişafı üçün ciddi xammal bazasının olduğunu söyləməyə imkan verir.
Son olaraq qeyd edək ki, qədim tarixə və xüsusi əhəmiyyətə malik keçəçilik sənəti xalqımızın məişəti və mədəniyyətində özünəməxsus rol oynayıb. Gərəkdir ki, belə xalq sənəti nümunələrimizi qoruyub saxlayaq və gələcək nəsillərə çatdıraq.
Asəf ORUCOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru
