Ata-babalarımız həyati əhəmiyyət kəsb edən təbiət hadisələrini müşahidə edərək feneoloji müşahidələr əsasında xalq təqvimi tərtib etmiş, təsərrüfat işlərini bu təqvimə uyğun olaraq görmüşlər. Fikrimizcə, erkən yaz xalq təqvimin ən təzadlı, dəyişkən dövrüdür. Çünki rəncbər ata-babalarımız Novruz bayramından sonra təbiətdə baş verən dəyişikliklərin hər birinə xüsusi ad vermişlər.

Tədqiqatçıların əksəriyyəti qışı üç dövrə (“Böyük çillə, Kiçik çillə və Boz ay”) bölürlər. Eybalı Mehrəliyev digərlərindən fərqli olaraq qışın son ayını (20 fevral – 20 mart) “Alaçalpo”, martın 6-dan aprelin 6-na qədər olan dövrü isə “Boz ay” adlandırır. Bir çox yaşayış məntəqələrində bu vaxt əsən külək də “Boz külək” adlanır. Baharın əvvəlində əsən isti küləyə “Tumurcuq açan”, ağacların çiçək açan dövründə yağan qara isə “Gültökən” deyilir. Bu hadisə tez-tez baş verdiyi üçün təcrübəli bağbanlar, yaş küləş odlayıb tüstüsünü ağaclara verirlər. Odu bir neçə yerdə elə yandırırlar ki, tüstü bağı əhatə etsin. Bu cür tüstüvermə çiçəkləri mənfi 5-6 dərəcə şaxtadan qoruya bilir. Novruz nəğmələrində də bu barədə gözəl bir deyim vardır:

Qılınc çəkdi şaxta bağa,
Şaftalımı, sinabımı yandırdı.
Gecə yarı neçə-neçə,
Şah budağı şaqqıldatdı, sındırdı.
Gördüm getdi dirrik əldən,
Tez yapışdım qara beldən.
Bağ üstündə peyinniyə addadım,
Peyinniyi çalaladım, oddadım.
Dözəmmədi şaxta ala tüstüyə.
Pislik qaldı, qaragünlü pisdiyə.

Armud, alma və heyva ağacları digərlərinə nisbətən gec çiçəkləyir. Adətən, alma və heyva çiçəkləyən zaman əkinlərə yaz suyunun verilməsi vaxtı hesab edilir. Ona görə də yaz suyu bəzi yaşayış məskənlərində “Armudavar” və ya “Heyva suyu”, “Xəkov”, “Göy suyu”, “Yelmik suyu” adlanır. Bəzən alma-heyva çiçəkləyən dövrdə də qar yağır və buna “Heyvagülü qarı” deyirlər. Yazın ilk 15-20 günündə yarı qar, yarı dolu formasında yağıntı düşür və bu, el arasında “Çoban yarması” adlanır.
Yazda təbiətlə bağlı digər inanclar da mövcuddur. İnama görə, göy guruldamasa, çöldə bitən pencərləri yemək düzgün deyildir. Axır çərşənbədə oynanılan “Kodu”, “Qodu-qodu” mərasimi oyun olmayıb, digər vaxtlarda yağış və ya Günəşi çağırmaq üçün keçirilən mərasimdir. Bundan başqa, inanca görə, il quraqlıq keçəndə qırx keçəlin adı tutulub, ipə qırx düyün vurularaq suya atılardı. Digər bir inanca görə, bu dövrdə ulağın başını yuduqda yağış yağar. Çox yağış yağdıqda isə palçıqdan kökə düzəldib təndirə yapardılar ki, yağış kəssin.
Yazın gəlişi ilə köçəri quşlar ölkəmizə qayıdır sığırçınlar, qaranquşlar, durna qatarları baharın gəlişini müjdələyirlər. Adının əvvəlinə “Hacı” sözü əlavə edilən leyləyin gəlməsinin də xalq təqvimində öz yeri vardır. İnanclara görə, leylək özü ilə az da olsa, qar gətirir. Bir də el arasında deyərlər ki, leyləyin yumurtasının üstünə qar yağmasa, bala çıxmaz. Keçmişdə ilk dəfə leyləyi görən uşaqlar ata-analarına muştuluğa qaçardılar. Ata-analar uşaqların muştuluğunu verdikdən sonra “Leyləyin ağzında nə gördüz?” deyə soruşardılar. Əgər leyləyin ağzında sünbül, ot olduğunu desələr, ilin məhsuldar olacağı, “Sümük, çöp gördük” desəydilər, ilin quraq keçəcəyi güman edilirdi. Xalq arasında belə inam formalaşıb ki, leylək gələn gün az da olsa, qar yağmalıdır. Ona görə Novruzdan sonra yağan qara “Leylək qarı” deyərlər.
Aprel ayının 15-nə kimi olan dövrə “Qarının borcu”, “Qarının mərdi” deyirlər. Rəvayətə görə, mart ayında havanın qərarsız olması, çöldə heyvanların yeyəcək tapa bilməməsindən narahat olan qarı martın çıxmasına sevinir. Sevinci yerə-göyə sığmayan qarı martın arxasınca deyinir:

Əldən aldın yorğanım,
Dərdə düşdü oğlağım.
Borca getdim samana,
Pislik qaldı yamana.
Mart, gözüvə barmağım,
Yaza çıxdı oğlağım.

Bunu eşidən mart hirslənir, apreldən 15 gün borc istəyir.
Baharın ilk ayı “Qara yaz” adlanır. Təbiəti uzun illər müşahidə edən babalarımız “Qara yaz” çıxana kimi ehtiyatlarını üzməz, ev üçün yanacaq, mal-heyvan üçün yem ehtiyatı saxlayardılar. Atalarımız deyiblər ki, bu dövr üçün 40 şələ odun, 40 çuval saman saxlamaq lazımdır. Qara yaz dövrünə həm də qırtış, tarçıxan dövr də deyirlər. Qırtış Naxçıvanın əsasən, aran zonasında “Qırxyaşar” adlanan ota deyilir. İlk bahardan yaşıl örtük əmələ gətirsə də, boyu çox alçaq olur və 30-40 gündən sonra saralıb ovulur. Qoyunlar qırxyaşarla qidalana bilsə də, keçilər və iribuynuzlu mal-qara qırxyaşarı yeyə bilmir. Elə ona görə də bu dövrə həm də “Dadar doymaz”, “Davar-doymaz”, “Yatar-durmaz”–, deyirlər. Qışdan arıq çıxan, xüsusi ilə qoca heyvanlar bu dövrdə yatdığı yerdən dura bilmir.
Maldarlar isə bu dövrə “Tarçıxın” deyirlər. Bəzi etnoqraflar tarçıx dövrünü yazın qırxı çıxdıqdan sonra mayın əvvəlindək olduğunu, bundan sonra təzə-tər yaz otlarının cücərdiyini yazırlar. Tarçıx sözünün “tədricən çıxarılma” sözündən yarandığını da söyləyirlər. Çünki bu dövrdə xamlamasın deyə mal-qaranı otlağa bir başa aparmazdılar. Mal-qara çölə tədricən çıxarılardı. Bəzi mənbələrdə isə bunu “Tar çıxan” kimi izah edirlər ki, bu da həmin dövrdə qaramalın tövlədə tərləməsi ilə əlaqələndirilir. Xalq arasında belə bir deyim də vardır ki, malın ağzı tarçıxa çatdı, qorxusu yoxdur. Ölkəmizin aran zonasında isə köçəri tayfalar yazın ilk dövründə toyuqları açıqlıqda “tar” düzəldib orada saxlayırlar. Xalq təqvimində sutkanın vaxt bölgüsündən biri də toyuqların tara çıxdığı vaxt–yəni “tarçıxan”dır. Axşamçağı toyuqlar tara, ya da uca başqa bir yerə çıxıb düzülürlər. Bu an “toyuq tara çıxan vaxt” adlanır.
Uzun illərin müşahidəsi göstərir ki, çox vaxt aprelin 5-i və ona yaxın günlərdə havalar soyuyur, az da olsa, qar yağır. Ona görə də xalq deyimində “Qorx aprelin beşindən, öküzü qoyar işindən” məsəli yaranmışdır. Maraqlıdır ki, qardaş Türkiyə ərazisində də “qorx nisanın beşindən, öküzü qoyar işindən” məsəli vardır. Bəzi bölgələrdə xalq təqvimində aprel ayının əvvəllərində 5-7 gün davam edən soyuq hava “Camışqıran” adlanır.
Xalq təqviminə görə, Novruz bayramından 15 gün keçən vaxta “Kərnəbut dövrü” deyilir. El arasında “Kərnəbut çıxmamış üzüm bağlarının üstünü açmazlar” ifadəsi də vardır.
Bu gün təbiətdə baş verən dəyişikliklər onu göstərir ki, xalq təqvimindəki dövrlər əsassız deyildir. Onların hər biri ata-babalarımızın sınağından, müşahidəsindən keçərək günümüzədək gəlib çatmışdır. Bu dəyərləri gələcək nəsillərə ötürərək yaşatmaq isə hər birimizin vətəndaşlıq borcu olmalıdır.

Zaleh NOVRUZOV