Muxtar respublikamızda bədii sənətimizin inciləri olan folklor örnəklərinin araşdırılması, öyrənilib gələcək nəsillərə ötürülməsində mühüm əhəmiyyət daşıyan işlərdən biri bu faktların və folklor örnəklərinin kitab şəklində nəşr olunmasıdır. Etnoqrafik materialları və folklor nümunələri ilə zəngin olan qədim diyarımız Naxçıvanda folklor örnəklərinin toplan­ma­sı işi Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri cə­nab Vasif Talıbovun Xalq yaradıcılığı ilə bağlı 7 fevral 2009-cu il tarixli sərəncamından sonra sistemli şəkil alıb.

Yaxın günlərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən Naxçıvan MR-in Şə­rur bölgəsindən toplanıb nəşr edilən "Şərur folklor ör­nək­ləri" birinci kitabının əhəmiyyəti nəzərə alınıb, ikinci dəfə çap olunmasına zəruri eh­tiyac yaranıb. Bu kitab məhz qeyd olunan məqsədlə ikin­ci dəfə nəşr olunub. Müxtəlif dövrlərdə yaradılmış xalq ədəbiyyatı nümunələrinin toplanaraq nəşr olunması işinə döv­lət səviyyəsində diqqət yetirilməsi xalqımızın tarixi sayılan folk­lor nümunələrinə əbədi həyat verilməsi deməkdir.Bu günlərdə işıq üzü görən kitab AMEA Folklor İnstitutunun “Fol­klor və yazılı ədə­biy­yat” şöbəsinin əməkdaşları AMEA-nın həqiqi üzvü  Muxtar Kazımov (İMANOV) filologiya üzrə fəlsəfə doktoru , dossent  Fidan Qasımova və Gülnurə Canməmmədovanın 2012-ci ilin dekabr ayında Nax­çıvan muxtar respublikasının  Şərur rayonuna ezam olunduqları vaxt topladıqları folk­lor material­ları əsasında hazırlanıb. Bununla yanaşı kitaba AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya üzrə elimlər doktoru Mux­tar Kazımoğlunun (İmanov) (“Bitlə birənin nağılı”, “Hal­va” adlı nağıllar, “Pərzad və Nəcəf” dastanı) və Fəridə Kəri­mo­vanın topladığı bayatı, nağıl, dastan və atalar sözləri də daxil edilib. Kitabın redaktoru filalogiya üzrə elimlər doktoru, professor  Akif  İmanlıdır.

  “Şərur folklor örnəkləri” kitabında  Şərur rayonunda  yaşayan əhalinin müxtəlif dövrlərdə yaratdığı,  əsrdən-əsrə, nəsildən nəslə keçərək zəmanəmizə qədər gəlib çıxan el ədəbiyyatı nümunələri öz əksini  tapıb. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur ra­yo­nu­nda  folklor ekspedisiyasında tədqiqatçılar Şərur şəhəri də daxil olmaqla, rayonunun 15-dən çox kən­dində (Axura, Cəlilkənd, Çərçiboğan, Diyadin, Dizə, Həm­zəli, Kosacan, Mah­mudkənd, Oğlanqala, Püsyan, Siyaqut, Tə­nənəm, Təzəkənd, Xanlıqlar, Yengicə, Yuxarı Yay­cı)olublar. Bu­ra­nın sinəsi dolu nənə və babaları dünyanın yaran­ması, sonu, in­sanın yaranma­sı, tayfa və nəsil adları, ziyarət­gahlar və s. haq­qın­da geniş məlumat, müxtəlif möv­zulu mif, əfsanə, rə­vayət, nağıl, lətifə, atalar sözü, bayatı, gülümey, haxışta, lay­la, nazlama nümunələri toplayıblar.

Bu nümu­nə­lər xalqımızın dünyagörüşünü, mədəniyyətini, adət-ənə­nə­si­ni və milli mentalitetini özündə etiva edir.Günümüzə qədər gəlib çıxmış bir çox ağız ədəbiyyatı nü­mu­nələri qədim dövrdən başlayaraq zaman-zaman xalqı­mı­zın həyat və məişət tərzini, mübarizəsini, yaşadığı və yaratdığı ta­rixini göz önündə canlandırır.   Dastan, nağıl, lətifə, inanc və etnoqrafik nümunələri ilə zən­gin olan Şərur rayonundan toplanmış folklor materiallarının in­sanların həyata baxışını öyrənmək işində elmi-tarixi əhə­miy­yə­ti var. Bu toplanmış materiallar ideya-məfkurəvi, əxlaqi, bə­dii-estetik tərbiyə işində mühüm əhəmiyyət kəsb etməklə ya­naşı, insanın estetik zövqünün yüksəlməsinə təsir edən misilsiz ədə­bi xəzinədir.AMEA Folklor İnstitutu əməkdaşlarının son illər top­layıb nəşrə hazırladığı Şərur folklor örnəklərində də öz təs­di­qini tapır. Kitabın müəlifi onu da qeyd edir ki, Naxçıvan Muxtar Res­publikasında folklor nümunələri və etnoqrafik materialların top­lanması üçün əlverişli şərait vardır. Bu şəraitin yaranma­sın­da dövlət əhəmiyyətli tədbirlər və qəbul edilmiş rəsmi sənədlər mü­hüm rol oynayır. Xüsusi dövlət qayğısı şəraitində toplanan Şərur ör­nək­lə­ri Naxçıvan folkloru ilə bağlı təsəvvürümüzü daha da dol­ğun­laşdırır və bir sıra qaranlıq nöqtələrə müəyyən qədər işıq sa­lır. Belə qaranlıq nöqtələrdən biri Novruz çərşənbələri ilə bağ­lıdır. Bildiyimiz kimi, son vaxtlar az qala yekdil olaraq ilin son çərşənbələrini bu ardı­cıllıqla bayram edirik: su, od, yel, tor­paq çərşənbələri. Bu “yekdillik” xalqın özündənmi gəlir, biz folk­lorşünaslardanmı gəlir? Xalqın özündə hər hansı folklor fak­tına yekdil müna­sibət mümkün olmayan işdir. O mənada müm­kün olmayan işdir ki, çoxvariantlılıq folklorun təməl xü­su­siyyətlə­rin­dən­dir. Yalnız bir variantda təqdim olunan, başqa va­riant­ları­na təsa­düf edilməyən mətnin folklor nümunəsi olub-ol­maması şübhə doğurur. Novruz bayramına da böyük bir mətn kimi baxsaq, unutmamalıyıq ki, bu mətnin müxtəlif böl­gə­lərdə qismən fərqli məzmunda ortaya çıxması tamamilə təbi­idir. Fərqlər isə çərşənbələrə verilən adlarda, çərşənbələrin sa­yın­da və ardıcıl­lığında özünü daha çox göstərir. Bəzi bölgələ­ri­miz­də su, od, yel, torpaq çərşənbələri əvəzinə, yalançı çər­şən­bə, xəbərçi çərşənbə, ölü çərşənbəsi (yaxud qara çərşənbə), axır çərşənbə adlarından istifadə olunur (Yoloğlu G. Mövsüm nəğ­mələri. Bakı: Xəzər Universi­teti, 2009, səh. 139-140). Bay­ram edilən çər­şən­bələr bəzi bölgələrimizdə sayca dörd yox, beş (Yoloğlu G. Mövsüm nəğmələri. Bakı: Xəzər Universi­teti, 2009, səh. 149) və ya yeddi (Babayev T., Abdulla B. Novruz bay­ramı. Azərbaycan etnoqrafiyası. 3 cilddə, II c. Bakı: Elm, 2007, s. 13-69, səh. 28) çərşənbədən ibarət olur. Belə olan hal­da aydınlaşır ki, çərşənbələrin su, od, yel, torpaq çərşənbəsi ardı­cıllığının yekdilliklə qeyd edilməsi xalqın özündən çox folk­lor­şünaslardan gəlir. Folklorşünaslar özlərinin mü­əy­yən­ləş­dirdiyi su, od, hava və torpaq ardıcıllığını mətbuatda, radio və televiziyada durmadan təbliğ etdikdən bir müddət sonra bu ar­dıcıllıq şüurlara hakim kəsilməyə, əksəriyyət tərəfindən qə­bul olunmağa başlayır. Yaxşı ki, mətbuatın, radio və televizi­ya­­nın təbliğatına baxmayaraq, çərşənbələrə fərqli yanaşma xalq ara­sında az-çox müşahidə olunmaqdadır. Belə fərqli ya­naş­­maların səciyyəvi bir nümunəsinə Şərur bölgəsindən top­lan­mış etno­qrafik materiallar arasında rast gəlirik: “Mart dört həf­dədi. İlin dört cərməsi sınır o dört həftədə. Bu dört cər­mə­nin birincisi suya düşür, suyun dört buzu açılır. İkinci cərmə kü­ləyə düşür. Onda bayram ayında həfdəynən küləy əsir, yeri, gö­yü pak eliyir. Üçüncü cərmə torpağa düşür. Belə baxırsan, dağ­dan-daşdan, dərədən-filannan öz-özünə buğ çıxır. Dördün­cü cərmə oda düşür ki, bu vaxt peyğəmbərə od yandırırıx”. Şə­ru­run Həm­zəli kənd sakini Rəna Paşa qızı Hüseynovadan (o, əs­lən Şərurun Havuş kəndindəndir) qeydə alınan bu parça­ya tə­sa­düfi parça kimi baxmaq düzgün olmazdı. Məsələ bura­sın­da­dır ki, söyləyicinin “cərmə” adlandırdığı cəmrələrin ha­va­ya, su­ya, torpağa düşməsi ilə bağlı inamın izlərinə Azər­baycanın baş­qa bölgələrində, həm­çinin Türkiyənin Qars vila­yətində də az-çox rast gəlmək müm­kündür. Belə faktlar isə Novruz çər­şən­bələ­rinin məlum ardıcıl­lığına yenidən baxma­ğın vacib ol­du­ğunu bizlərə bir daha xatırladır.

Naxçıvan və Naxçıvan ətrafı bölgələrin folklor örnəkləri sı­rasında adları xüsusi olaraq çəkilən haxışta və gülümeylər ba­rə­də məlum təsəvvür ondan ibarətdir ki, bu örnəklər ba­ya­tılar əsa­sında yaranır, adətən, qızlar tərəfindən söylənir. Şə­rur­dan top­lanmış yeni materiallar məsələyə bir az da aydınlıq gətirmiş olur: “Gülümeylər və haxıştalar ən çox qızlar məc­lisin­də, mə­sə­lən, xına gecələrində, toylarda, bayramlarda de­yilir. Gü­lü­mey budu ki, aparıcı qız bir misra deyir. Yerdə qa­lan qızlar xor­la “a gülümey, a gülümey” deyirlər.

Şərur bölgəsində müxtəlif mövzulu atalar sözü və mə­səl­lə­rə rast gəldiklərini də qeyd edən tədqiqatçılar bildirir ki, bu bölgənin bayatıları folklor janrları içərisində ən işlək olan­lardandır. Hər bir evin ağbirçək və ağsaqqalları bir neçə ba­yatı əzbərdən söyləməyi bacarır. Məlumdur ki, bayatılar da daxil olmaqla, digər folk­lor nümunələri də istənilən dövrün tarixi hadisələrini o dövr­də yaşamış insanların yaddaşı, hiss etdikləri vasitəsilə gə­lə­cək nəsillərə ötürür.:

Naxçıvanın digər bölgələrində olduğu kimi, Şərurda da müx­təlif inanclara rast gələn tədqiqatçılar  özünün mifoloji əsa­sı, qə­dim­liyi ilə diqqəti cəlb edən bu inanclardan bəzilə­rinə nəzər salır bu baradə də oxucuya məlumat verirlər.

Bu inancların hər birinin araşdırılması qədim türk xalq­la­rı­nın mifologiyasından xəbər verir. Kitabda bu barədə ətraflı məlumat verilir. Şərur inancları içərisində diqqəti cəlb edən astana ilə bağ­lı inanclardır. Məsələn: Astanadan çıxanda bismillahla çı­xıb, bismillahla girə­sən. Ora uğursuzdu. Orda cin də, şayətin də olur. Gecə vaxtı astanada adamı vurullar da. Elə vurullar ki, sən özün də bilmirsən.

Bu inanca türk xalqlarının çoxunda rast gəlinir. Məsələn, Tür­kiyədə bu inancla bağlı deyilir: Kapının önünde oturan kişi if­tiraya uğrar. Kapı eşiğinde oturulmaz, insan yoksul olur. Ka­pı eşiğinde oturulmaz, insan bekar kalır. Kapı eşiğinde oturul­maz, çünkü orada şeytan bulunduğuna inanılır

 Araşdırma zamanı dinlə bağlı əhvalatlara, dini inancları əks etdirən folklor nü­munələrinə daha çox rast gəldilkərini bildirən tədqiqatçılar onu da vurğulayırlar ki, bölgənin folklor nümunələri içərisində çoxlu sayda mifo­loji mətnlər, əfsanə və rəvayətlər də vardır. Bu mətnlər qədim türk xalqlarında möv­cud olan mətnlərlə də səsləşir. Bunlar arasında oxşar möv­zular çox­luq təşkil edir. Ancaq bununla belə, Naxçı­vanın tari­xini, qə­dim­li­yini özündə əks etdirən folklor mətnləri də az deyildir.

Şərur folklor örnəkləri içərisində nağıllar da xüsusi yer tu­tur. Nağıllar içərisində tarixi, məişət mövzulu nağıllar üstünlük təşkil edir.

Şərur bölgəsindən toplanan xalq ədəbiyyatı nümu­nə­ləri böl­gənin zəngin folkloru haqqında aydın təsəvvür yaradır. Bu nü­mu­nələrin araşdırılması, ayrı-ayrılıqda tədqiqata cəlb olun­ma­sı vacib məsələlərdəndir.

"Şərur folklor ör­nək­ləri" kitabı Naxçıvan folklorunun özünəməxsus cəhətlərini və digər bölgələrimizlə fərqli xüsusiyyətlərini tədqiq etmək baxımından tutarlı mənbə ol­maq­la bərabər, dil faktlarının da üzə çıxarılması, öyrənilməsi işin­də qiymətli tədqiqat əsəridir. 

Ramiyyə ƏKBƏROVA