Etik normalar dedikdə, ilk növbədə, insanların bir-birləri ilə ünsiyyəti, münasibəti, bir-birlərinə müraciəti zamanı təzahür edən mədəni davranış qaydaları başa düşülür. Bu prosesdə əsas rolu bilavasitə nitq oynayır. Bu baxımdan nitq prosesinin də özünəməxsus qaydaları, təzahür normaları vardır. Həmin qaydalara və normalara nitqimizdə əməl olunması mədəni nitqin, dolayı yolla etik ünsiyyətin yaranması ilə nəticələnir.
Ötən günlərin birində ictimai nəqliyyat vasitələrindən – avtobuslardan birində istər-istəməz bir söhbətə qulaq şahidi oldum. Arxa sırada oturan gənc ön sıradakı tanışı ilə uca səslə və kobud şəkildə söhbət edirdi:
– Ə, nətərsən? Evdə-eşikdə vəziyyət nətəridi?
– Belə da, yaxşıdı. Sənin bala-bulan nətəridi?
– İtmisən yenə. Haralardasan?
– Əşi, buralardayam da. Sən itmisən e. Bayram çöçəsinə dönmüsən.
...Söhbətin davamını etika və oxucularımızın vaxtını almamaq naminə yazmağı lüzum görmədik. Bu söhbəti avtobusdakı hər kəs, necə deyərlər, nöqtə-vergülünə qədər eşidirdi.
Bu yazıda insanlar arasında ünsiyyət mədəniyyətinin səviyyəsi haqqında söhbət açacağıq.
Əvvəlcə onu qeyd edək ki, ünsiyyət formalarından biri də şifahi nitqdir. Məhz bu ünsiyyət formasının harda və necə qurulması vacib məsələdir. Bu gün bizi düşündürən ən əsas məsələlərdən biri ünsiyyət zamanı aşkara çıxan çatışmazlıqlar, nitq mədəniyyətinin tələblərinə əməl edilməməsidir. Bir-birimizlə necə danışırıq, necə rəftar edirik? Kənardan ünsiyyətimiz necə görünür, necə təsir bağışlayır?
Müşahidələrimizə əsasən deyə bilərik ki, ünsiyyətimizin ümumi mənzərəsi o qədər də ürəkaçan deyil. Ona görə ürəkaçan deyil ki, ünsiyyətdə müəyyən dərəcədə kobuduq. Və bu kobudluq hər bir hərəkətimizdə hiss edilir. Nə səbəbdənsə qarşı tərəflə nəzakətli ünsiyyətdən “çəkinirik”. Qabalıq bəzən ən yüksək həddə çatır.
Digər bir narahatedici məsələ isə nitqimizdəki qüsurlardır. Belə ki, bəzilərimiz danışığımızda əcnəbi kəlmələr işlətməyə, bir növ, adətkərdə olmuşuq. Filankəs “yekdir”, behmankəs “ponyatkalıdır” filan. Elə bil, qarşı tərəfə təsir etmək istərkən kimsə bizə kənardan deyir ki, mütləq əcnəbi kəlməsi işlətməlisən. Yoxsa heç kim sənin nə qədər “savadlı” olduğunu bilməyəcək. Rəhmətlik Mirzə Cəlilin bu barədə gözəl bir ifadəsi var. Dahi qələm ustası deyirdi ki, dirilərimizlə rusca, ölülərimizlə ərəbcə danışırıq. Nə işdirsə, üstündən bir əsr keçməsinə baxmayaraq, vəziyyət heç də dəyişməyib. Nə etməli? Ümid edirik ki, bu sualın cavabını ziyalılarımız verə bilərlər. Özü də bu cavab tez bir vaxtda verilməlidir. Çünki buna, sözün həqiqi mənasında, böyük ehtiyacımız var. 

Firəngiz HÜSEYNBƏYLİ