Naxçıvanın sosial-iqtisadi inkişafı, əhalinin rifah halının günü-gündən yaxşılaşdırılması ailə quranların sayını xeyli artırıb. Çünki valideynlər övladlarına toy edərkən onun maddi tərəfini də düşünür, ailə quran gənclərin ev-eşiyi barədə fikirləşirlər. Bu gün əhalinin rifah halı, yaxşı gün-güzəranı valideynləri toy məclisi qurularkən bir sıra qayğılardan azad edib. Dövlətimizin böyük qayğısı ilə gənc ailələrin mənzil problemi də öz həllini tapır. Odur ki, son vaxtlar elə olur bir gündə 2 toya gedirik. Nə gözəl. Təki yurdumuzda bax beləcə, şadlıqlar, toy mərasimləri olsun. Ancaq gərək toylarımız da adət-ənənələrə uyğun keçirilsin. Bütün bunları nəzərə alaraq xalqımıza məxsus qədim toy adət-ənənələri barədə oxucularımıza ətraflı məlumat vermək qərarına gəldik.
Hələ qədimlərdən xalqımızın özünəməxsus adətləri, zəngin ənənələri mövcud olub. Həmin adət-ənənələri qoruyub yaşadan xalqımız bu gün də öz adətləri ilə fərqlənir, tanınır. İki gəncin ən xoşbəxt gününün, səadətli anlarının aynası olan toy mərasimi və adətləri isə xüsusilə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, toy adətlərimiz ifadə etdiyi mənaya görə eyni olsa da, məmləkətimizin müxtəlif bölgələrində fərqli tərzdə həyata keçirilir. Biz isə bu yazımızda Naxçıvana məxsus olan adət-ənənələri oxucularımızın diqqətinə çatdıracağıq.
Toy adətlərimiz xalq arasında qızgörmədən sonra mərhələ-mərhələ həyata keçirilir. Belə ki, əvvəlcə oğlan qərara gəlib qızı bəyənirsə, yaxın adamlarına bunu xəbər eləyir. Qızın ailəsi ilə ətraflı maraqlanırlar. Oğlanın ata-anası da razı olduqdan sonra oğlan evi axtarıb, arayıb qız evinə münasib, yaxın bir adam taparaq qızın yaxın adamlarına xəbər göndərir. Bəzən elə olur ki, qız evi razılığa gəlmir. Belə olan təqdirdə qohumlar arasında ən mötəbər, hörmətli adam qız evini razılığa gətirməyə çalışır. Daha sonra adətə görə, əvvəl iki qadın – oğul anası və yaxın qohumlardan biri elçiliyə gedir. Elə ki qadınlar razılığa gəldi, növbə ataların görüşməsinə gəlib çatır. Oğlan atası üç nəfərlə qız evinə gedir. Buna “kiçik elçilik” deyirlər. Elçi gedənlər öz hərəkət və davranışlarıyla, “qız yükü, duz yükü”, “qız ağacı, qoz ağacı, hər gələn bir daş atar” kimi məsəllərlə öz məqsədlərini bildirirlər. Qız atası ilk dəfədən razılığa gəlmir. Ancaq qəti söz söylənilməsə də, “böyük elçiliyə” razılıq verilir. Çünki əsas sözü hər zaman olduğu kimi böyüklər, ağsaqqallar söyləməlidirlər.
Böyük elçiliyə qədər oğlan atası ailəyə ən yaxın olan adamları ətrafına toplayaraq məsləhətləşdikdən sonra təyin olunmuş tarixdə yenidən elçi getmək qərarına gəlir. Oğlanın bacısı və ya yaxın qohumları qızın fikrini öyrənib razılıq aldıqdan sonra gələcəkləri günü bildirirlər. Qız evi də bir daha məsləhətləşdikdən sonra əgər münasibdirsə, oğlan evinin elçiliyinə razılıq verir. Yox, əgər qız tərəfi razı deyilsə, rədd cavabı verilir və bu söz dəyişilmir. Qarşılıqlı razılaşmadan sonra üçüncü, həm də sonuncu elçilik hesab edilən “böyük elçilik” olur. Ağsaqqal və ağbirçəklərin böyük önəm daşıdığı bu elçilikdə həm qadınlar, həm də kişilər iştirak edirlər. Oğlan evinin böyükləri mətləbi açaraq qız evinin fikrini bir daha öyrənirlər. Qarşı tərəfin razılığından sonra yeni qohumlar bir-birini təbrik edir və süfrəyə “şirin çay” verilir.
Qızın “hə”sini aldıqdan sonra ən geci bir ay ərzində “bəlgə” deyilən kiçik nişan olur. Oğlan evi qız evinə bir nişan üzüyü, bir yaylıq və şirniyyat aparır. Üzüyü oğlanın bacısı və ya ən yaxın qohumlarından olan bir qız taxır, yaylığı çiyninə salır və bir şirni götürüb qıza dişlədir, yarısını isə oğlana gətirirlər.
Bəlgədən bir müddət sonra böyük nişan mərasimi keçirilir. Buna oğlan tərəfi çoxdan hazırlaşmış olur. Nişanda qız üçün hər nə lazımdırsa, alınır. Təkcə ayaqqabıdan başqa. Çünki onun darlıq rəmzi olduğuna inanılır.
Onu da qeyd edək ki, toya qədər bütün bayramlarda qıza bayramlıq – adətən, qırmızı rəngli paltar, yaylıq, zinət əşyası, müxtəlif şirniyyatlarla dolu xonçalar, buynuzlu qoç aparırlar. Qoçun buynuzları arasına güzgü bağlayırlar. Bu, təmizlik, saflıq deməkdir. Güzgüyə bir şey olsa, bunu uğursuzluq sayırlar. Qoçun buynuzuna alma taxırlar ki, həmin almaya “tabaq alması” deyirlər. Və beləliklə də, növbə toy mərasiminin keçiriləcəyi günü təyin etməyə gəlib çatır. Bunun üçün bir gün oğlan evinin ən yaxın adamları qız evinə qonaq gəlirlər. Bu məclisdə çox vaxt kişilər iştirak edirlər. Danışıqda toy günü müəyyən olunur və xeyir-dua verilərək toya hazırlığa başlanılır.
Toy günündən üç gün qabaq qadınlar, qız-gəlinlər yığışıb oğlan və qız evlərinə “çörəkbişdi”yə gəlirlər. Bu zaman hamı birgə xəmir yoğurur, kündə kəsir, yuxa, lavaş bişirir. İlk bişən çörək oğul və qız analarına verilir. Toydan bir qədər öncə “paltarbiçdi” adlanan və ancaq qadınların iştirak etdiyi kiçik bir məclis də təşkil olunur. Adından da göründüyü kimi, bu məclisdə gəlin olacaq qızın paltarı biçilir.
Beləliklə, sıra “qız toyu”nun keçiriləcəyi məqama gəlib çatır. Səhər mağar qurulur, qız toyu başlanır. Dəstə-dəstə adamlar toy evinə yığışırlar. Yemək verilməzdən əvvəl oğlan evindən gələnlərdən bir nəfər yemək qazanının üstünə nəmər atır. Buna “qazanaçdı” deyirlər. Bundan sonra hamı yeyib-içir, rəqs edib əylənir. Təxminən, 4-5 saat sonra oğlan adamları gedir, məclis bir müddətdən sonra yekunlaşır.
Adətən, oğlan toyundan bir müddət öncə və ya elə toydan bir gün qabaq toy adətlərimizin ən maraqlısı hesab olunan “xınayaxdı” keçirilir. Xınayaxdıda oğlan evi ortasında xına olan tabaq gətirir. Hazırlanan xınadan hamı çeçələ barmağına qoyur, gəlin də nişanlısının adının baş hərfini sağ əlinə, öz adının baş hərfini isə sol əlinə yazır. Xına gecəsində hər iki tərəfin adamlarının söylədiyi haxıştalar xüsusilə maraqlıdır. Bir növ, deyişmə xarakteri daşıyan bu haxıştaları söyləyənlər bir-birlərinə üstün gəlməyə çalışır, məzəli, atmacalı sözləri ilə məclisi daha da əyləncəli edirlər. Məclis qurtardıqdan sonra oğlan evində xına gecəsi səhərə qədər davam edir. Hamı oyaq qalıb sabahkı toya hazırlıq görür, eyni zamanda lətifələr söyləyib əylənirlər.
Xınayaxdının səhərisi oğlan evində toy başlanır. “Vağzalı”nın sədaları altında oğlan evi gəlini aparmaq üçün qız evinə gəlir. Burada bəy iştirak etmir. Gəlin olan otağın qapısı bağlı olur. Bəy atası xələt verməyincə qız evi gəlini otaqdan çıxarmağa qoymur. Bundan sonra bəyin qardaşı qırmızı lenti üç dəfə gəlinin başından və ayağının altından keçirərək belini bağlayır. Evdən çıxmamış qızın atası xeyir-dua verir. Gəlini ata evindən çıxaranda şam yandırır, üzərinə süzgəc qoyub gəlini onun üzərindən keçirirlər ki, ucalığa çatsın. Başına duvaq atıb, gəlini həyətdə qalanan ocağın ətrafında üç dəfə fırladırlar ki, getdiyi ev işıqlı, ocağı isti olsun. Arxasınca daş atırlar ki, getdiyi yer möhkəm, su atırlar ki, aydınlıq olsun. Gəlini evdən çıxaranda qız evindən olanlar qırmızı lentlə bəzənmiş güzgü və lampa tuturlar, oğlan evi isə həyətdə o ki var, çalıb-oynayır. Sonra hamı oğlan evinə yollanır. Oğlan evinin həyətində gəlinin ayağının altında qurbanlıq qoç kəsirlər. Qoçun qanından gəlinin alnına sürtürlər ki, istiqanlı olsun, oğlan evinə tez qaynayıb-qarışsın. Bu vaxt, gəlin oğlan evinə çatan vədədə bəy damın üstündən gəlinin başına alma, kiçik şirnilər atır. El arasında belə söyləyirlər ki, kim bu almadan və ya şirnilərdən götürsə, xoşbəxt olar, sevdiyinə qovuşar. Elə ki gəlin oğlan evinin qapısına çatdı, sağ ayağının altına boşqab qoyurlar ki, sındırıb keçsin ər evinə. Bunun da mənası bəd nəzərlərin sındırılması deməkdir. Gəlini qapıda əyləşdirib qucağına oğlan uşağı oturdurlar ki, ilk övladı oğlan olsun. Bundan başqa, gəlin gətirilən otaqda yerə yeddi təndir çörəyi düzürlər. Gəlin bunları bir-bir götürür. Bunun da mənası odur ki, gəlin bu evə xeyir-bərəkət gətirəcək, onun qədrini bilən olacaq. Sonra gəlinin qayınanası gəlib xeyir-dua verir, qayınatası “xoşgəldin” edir, evin ağbirçəyi isə gəlinə tərif deyir.
Bundan sonra axşamüstü həyətdə toy başlanır. Qeyd etməliyik ki, oğlan və ya qız toyunda məclisi əlində çubuq tutan bir nəfər kişi idarə edir. Masabəyidən fərqli olaraq, o, çubuğuyla nadinclik edənləri, oynamayanları cəzalandırır, bir növ, toyda “asayişi” qoruyub saxlayır. Oğlan toyuna qız evindən də qonaqlar gəlir, toyda 1-2 saat əyləşib gedirlər.
Oğlan toyunda müxtəlif yallılar ifa olunur. Bunların arasında ən məşhuru “Bəy yallısı”dır. Yallı ona görə belə adlanır ki, bu rəqsi bəy hamıyla birgə ifa edir. İki dəstə oğlan qarşı-qarşıya durub bir-birləri ilə yapışaraq rəqs edir, sonra hər iki tərəf bir-birinin qollarının altından keçir. Rəqs bir saata qədər davam edir və bu müddətdə heç kəs dayanmamalıdır. Daha sonra hər iki dəstə bir-birinin çiynindən tullanır. Yıxılan olsa, bu, rəqib tərəfin qalibiyyəti deməkdir. Hamı birgə əyləndikdən sonra toy məclisi yekunlaşır.
Toy gününün səhəri qız evi gəlinin cehizlərini gətirir. Gəlinin başına qırmızı duvaq örtürlər. Bir ağbirçək qadın barlı bir ağacın budağını gəlinin başı üstündə tərpədə-tərpədə ibrətamiz sözləri olan mahnı oxuyur. Gəlinin başından duvağını birinci götürmək üçün hamı mahnının oxunub qurtarmasını səbirsizliklə gözləyir. Mahnı qurtaran kimi duvağı götürən balaca oğlan uşağı qaçıb bəydən nəmər alır, duvağı ona verir. Bu adətə “duvaqqapma” deyirlər. Sonra gəlinin cehizləri hamıya nümayiş etdirilir.
Toydan üç gün sonra gəlin bəylə birgə öz atası evinə “əlöpdü”yə gedir. Bu adət, bir növ, minnətdarlıq, hörmət əlaməti daşıyır. Gəlin öz valideynlərinin əlini öpməklə onlardan bir daha xeyir-dua alır.
Toy bitəndən bir neçə ay sonra isə, demək olar ki, sonuncu bir toy adəti “ayaqaçdı” həyata keçirilir. Əvvəlcə gəlinin ailəsi bəyi və onun ailə üzvlərini qonaq çağırır, süfrə bəzədilir, qonaqlıq verilir. Ev yiyəsi hər bir ailə üzvünə hədiyyə verir. Bütün bunlar eynilə bəyin ailəsi tərəfindən də həyata keçirilir.
Əziz oxucular! Göründüyü kimi, toy adətlərimiz bizim üçün əsl bir xəzinədir. Məhz buna görə də onlardan nə qədər söhbət açsaq da, söylədiklərimiz söz ümmanında kiçik bir damlanı xatırladır. Amma kiçik bir damla da kifayətdir ki, tariximizi xatırlayaq, adət-ənənələrimizə bağlılığı qəlbimizdə hiss edək, ruhumuzda duyaq. Bu gün təəssüf hissi ilə onu da bildirməliyik ki, bəzi toy adətlərimiz (“çörəkbişdi”, “paltarbiçdi”, “damdan alma atma”) dəyişikliyə məruz qalıb, müəyyən mənada sıradan çıxıb. Bu isə heç də ürəkaçan deyil. Çünki bizim üçün ucalıq, müqəddəslik rəmzinə çevrilən toy adətlərimiz ulularımızın hikmətinin açıq-aydın təzahürü olmaqla bərabər, kimliyimizin, mənliyimizin yaşadılmasında dərin bir iz qoyub. Məhz buna görə də adətlərimizə qarşı daha diqqətli olmağı bacarmalı, onları göz bəbəyimiztək qorumalıyıq.
Fatma Babayeva
