Son zamanlar bəşəriyyətin qarşılaşdığı  yeni virus pandemiyasının sürətlə yayılmasının statistik təhlili göstərir ki,  xəstəlik daha çox immun sistemi zəif olan insanlarda kəskin fəsadlarla müşayət olunur. Yəni, orqanizm azaçıq müqavimət göstərə bilərsə, bir çox xəstəliklər kimi virus infeksiyaları ilə yoluxmanın da qarşısını almaq iqtidarındadır. Ona görə də orqanizmin immun sistemi, onun formalaşma xüsusiyyətləri, eləcə də immunitetin möhkəmləndirilmə üsulları haqqında məlumatların əldə edilməsi günümüzün daha çox düşündurülən məsələlərindəndir.

 İmmunitet - müxtəlif virus və bakteriya mənşəli  xəstəliklərə qarşı orqanizmin formalaşdırdığı  təbii müdafiə mexanizmidir ki, bunun sayəsində  orqanizmimiz  hər gün rastlaşdığı infeksiyalara qarşı müvəffəqiyyətlə mübarizə aparır, mükəmməl qorunma sistemi yarada bilir.

İnsan orqanizmi canlı aləmin ən mükəmməl qoruyucu sisteminə, yəni immun sisteminə malikdir. Bu sistem hüceyrə, toxuma, orqanların  qarşılıqlı əlaqəsi ilə fəaliyyət göstərir, orqanizmin çoxsaylı fərdi komponentlərinin iştirakı ilə  müdafiə reaksiyalarını formalaşdırır.

Hər gün immun sistemimiz yüzlərlə patogen mikroorqanizmlərin hücumlarını dəf edir və orqanizmimizə daxil olan  və  ya onun səthində  (dərı örtüyündə) məskunlaşan yüzlərlə şərti patogen bakteriyaları nəzarət altında saxlayır. Bu mükəmməl sistem  bütün ömrümüz boyu,  bizi əhatə edən ətraf mühitdə orqanizmimiz üçün “qoruyucu mələk” funkisyasını yerinə  yetirərək potensial “düşmənləri” izləyir, onlarla fəal  mübarizə apararaq,  bizə zərər verə bilənə qədər, yəni bizi yoluxdurana qədər onları  qabaqlayır və məhv edir.

 Deməli,  hər bir orqanizm praktiki olaraq ideal və çox mükəmməl müdafiə sisteminə malikdir.  Bu sistem o qədər səmərəli fəaliyyət göstərir ki, onu  necə deyərlər "aldatmaq" çox çətindir. Onda belə bir sual ortaya çıxır:  Nəyə görə immun sistem  zəifləyir,  hansı səbəblər  onun fəaliyyətinin, qoruyuculuq  funksiyasının   azalmasına gətirib çıxarır?

İlk növbədə, uzun müddətli ağır stresslər (məsələn, ölümcül xəstəlik təhlükəsi, müharibələrin yaratdığı fəlakətlər), natamam qidalanma (tam koloroli qida çatışmazlığı), müəyyən mikroelementlərin və vitaminlərin uzun müddətli çatışmazlığı (avitaminoz) kimi dəyişikliklər immun sistemin zəifləməsinin başlıca səbəbləridir. Bu şərtlər  uzun müddət, yəni  aylar və illərlə davam edərsə, onda  həqiqətən  orqanizmin immun sisteminin qoruyucu mexanizmlərinin effektiliyi  kəskin azalır.

Bunlardan əlavə immun sistemin  zəifləməsinə bəzi xroniki xəstəliklər: şəkərli diabet, qan sisteminin xəstəlikləri (leykoz, talassemiya, hemofiliya), anadangəlmə immun çatışmazlığı (AİÇS) və qazanılmış immun çatışmazlığı (QİÇS) sindromları, həmçinin immun sistemini dağıdan prosedurlar (kimyaterapiya, immunosupressiv terapiya) səbəb olur.

Orqanizmin qocalması da immun sistemi zəiflədən amillərə aiddir. Yaşlılarda bütün sistemlərin, o cümlədən immun sisteminin fəaliyyəti  azalır. Məsələn, orqanizmə  daxil olmuş hər hansı infeksiya törədicilərinə qarşı cavab olaraq sintez edilən T-limfositlərin sayı yaşlanma ilə əlaqədar olaraq əhəmiyyətli dərəcədə azalır ki, nəticədə xəstəliklərə qarşı müqavimət zəifləyir.

Qeyd etmək lazımdır ki, "sıradan" infeksiyalar - soyuqdəymə, qrip və s. immun sistemin necə deyərlər “alışdığı”  xəstəliklərdəndir. Hər il  milyonlarla insanın ağrılı şərtlərlə,  əziyyət çəkərək yaşadığı bu respirator infeksiyalar da əslində  immun sisteminin göstərdiyi reaksiyanın bir hissəsidir.

Əgər immun sistemimiz müxtəlif xəstəliklərin, stress, qeyri-sağlam həyat tərzinin nəticəsində zəifləyərsə,  eləcə də zəruri biofaktorların (qidalanma, vitaminlər, günəş süası,  təmiz hava və s.) orqanizmimizə daxil olmasında problemlər yaranırsa, infeksiya törədicilərinin təsirinə tez  məruz qalırıq ki, nəticədə qoruyucu sistemimiz bu xəstəlik törədicilərinə qarşı mübarizə aparmaq iqtidarında olmur. Çünki, mükəmməl immun sisteminə malik orqanizm  müxtəlif qoruyucu reaksiyaları ilə hətta, yoluxduğu xəstəlik törədicilərinin xaric olunmasında müvəffəqiyyətlə mübarizə apara bilir. Məsələn, soyuqdəymələr zamanı öskürək, bədən temperaturunun yüksəlməsi qoruyucu müdafiə reaksiyaları olub, virus və bakteriyaların orqanizmdən xaric olunmasına (bəlğəm gətirmə, tər ifrazı ilə) şərait yaradır.

Məlumdur ki,  insan yaşadığı təbii mühitin  ayrılmaz bir hissəsidir, onun bütün fəaliyyəti yaşadığı mühitlə harmonik əlaqədən asılıdır. Ona görə də insanın immun vəziyyəti daha çox onu əhatə edən ətraf mühitin, iqlim faktorlarından birbaşa asılıdır. Bir çox mövsümi xəstəliklər kimi soyuq qış aylarında insanlar respirator infeksiyalara yoluxmağa daha çox meyilli olurlar. Bu, bir tərəfədən ona görə baş veririr ki, qış aylarında insanlar isidilən, nəmliyi aşağı olan  qapalı məkanlarda daha çox olurlar ki, belə vəziyyət, yəni, sıx təmas, hava-damçı yolu ilə yayılan infeksiyaların ötürülməsi üçün ideal şərait hesab edilir. Digər tərəfdən qış aylarında immun sistemimizin zəifləməsinin başlıca səbəbi vitamin deposu hesab edilən təzə meyvə-tərəvəz məhsullarının nisbətən az miqdarda qəbulu nəticəsində orqanizmə vitaminlərin təbii girişinin azalmasıdır. Nəticədə, orqanizmin qışda soyuğun təsirinə daha çox məruz qalması nəticəsində respirator infeksiyalar sütətlə yayılır.

Qış aylarında açıq havada az vaxt sərf edildiyindən günəş süalarının çatışmazlığı nəticəsində immun sisteminin  möhkəmləndirilməsinin başlıca komponentlərindən olan D₃  vitaminin sintezini çətinləşir. Çünki, D qrupu vitaminlər orqanizmdəki hüceyrələrin, T-limfositlərin fəaliyətini gücləndirir, effektiv immun hüceyrələrini fəallaşdırır ki, onlar patogen mikroorqanizmlərin məhv edilməsi istiqamətində başlıca qüvvəyə çevrilirlər. Gündəlik qidamlzda D qrupu vitaminlər kifayət qədər olarsa, immun sisteminin əsas elementləri sürətlə  formalaşır. Bu vitaminlər balıq, yumurta, süd məhsullarında daha çox üstünlük təşkil edir.

Orqanizmin möhkəmləndirilməsində, immunitetin yüksəldilməsində, eləcə də bakteriosit təsir xüsusiyyətlərinə görə qədim dövrlərdən bal və sarımsaqdan geniş istifadə edilir. Bu əvəzsiz məhsulların gündəlik qəbulu orqanizmimizin bir çox xəstəliklərə qarşı dayanıqlığını təmin edir.

Təbii ki, immunitet haqqında danışarkən, ilk növbədə, orqanizmin xarici patogen təsirlərə  qarşı səmərəli  mübarizə aparmaq qabiliyyəti nəzərdə tutulur. Yəni, sağlam orqanizmin  mükəmməl immun sistemi  olur və daha güclü müqavimət sistemi formalaşdıra bilir.

İnfeksion xəstəliklərin profilaktikasında vaksinasiyadan (peyvənd) geniş istifadə edilir. Ancaq, peyvənd immun sistemin gücləndirilməsi vasitəsi deyil. Sadəcə, orqanizmə daxil ola biləcək mümkün təhlükələrə qarşı vaxtında və düzgün reaksiya verməyə yönəldilmiş bir vasitədir. Antigen kimi orqanizmə daxil olan vaksin xəstəlik törədə bilmir, lakin orqanizmin bütün immun sistemini xəstəliyə qarşı yönəldə bilir ki, xarakterik xəstəlik  baş verən zaman törədicini tanımaqla antitellər əmələ gətirir, yəni adaptiv immuniteti formalaşdırmış olur. Ona görə də hətta, yaşlı insanlarda orqanizmin müdafiə sisteminin zəifləməsinə baxmayraq, bu və ya digər xəstəliyə qarşı peyvənd edildikdə onların immun sisteminin  müdafiə qabiliyyəti xəstəlikdən qorunma şansını nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksəltmiş olur.

Məlumdur ki, immunitet sistemi yalnız normal, sağlam orqanizmdə mükəmməl fəaliyyət göstərir. Ona görə də tam kolorili qidalanma,  normal çəki, sağlam yuxu  orqanizmin bütün sistemləri kimi immun sistemin də düzgün fəaliyyəti üçün başlıca şərtlərdir. Əksinə, pis vərdişlər-siqaret çəkmək, alkoqoldan istifadə orqanizmin immun sisteminin zəiflələməsinə, müxtəlif xəstəliklərin törənməsinə səbəb olur.

Qeyd etdiyimiz kimi orqanizmin immun sistemi bir neçə müdafiə səviyyəsinə malikdir. Bunlardan ən mükəmməli selikli qişalarda membran səviyyəsində yaranan müdafiə reaksiyalarıdır. Siqaret tüstüsü tənəffüs yollarının selikli qisalarının membranını zədələyir, nəticədə hüceyrə tamlığının qoruyucu funksiyası pozulur, müxtəlif infeksiyalar üçün qapılar açılır. Spirtli içkilərin qəbulu da orqanizmdə immunitetə ciddi zərər vurur. Alkoqol  T-limfositlərin əmələ gəlmə prosesini ləngidir, leykositlərin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir, nəticədə patogen bakteriyalara qarşı mübarizə reaksiyaları  kəskin zəifləyir.

Ümumiyyətlə, saglam həyat tərzi orqanizmin bütün fuksional sistemləri kimi immun sistemin də normal fəaliyyəti üçün əsas şərtdir. Müntəzəm fiziki fəaliyyət, idmanla məşğul olmaq  ürək və qan damarlarının sağlamlığını qoruyur, bədən çəkisinə və qan təzyiqinə nəzarət etməyə imkan verir. Sağlam, fiziki cəhətdən inkişaf etmiş  hər bir insanın immun sistemi istənilən patoloji  təhlükələrə qarşı  tez və səmərəli cavab  verir. Fiziki hərəkətlər həmçinin, immun sistemlə əlaqəli olan bir çox xroniki xəstəliklərin, məsələn, şəkərli diabetin fəsadlarını azaltmağa imkan verir.  Demək,  gündəlik həyatda orqanizmin imkanları həddində fiziki hərəkətlər, sağlam qidalanma, stresslərdən uzaq olmaq bütün həyati funksiyaların mükəmməl çalışmasını təmin edir. Bu baxımdan, “Hər kəsin sağlamlığı öz əlindədir”  fikri çox doğru aforizmidir. Hər zaman sağlam yasayın.

 Etibar Məmmədov

  biologiya üzrə elmlər doktoru

Naxçıvan Dövlət Universitetinin

Magistratura mərkəzinin direktoru