Təhsil sahəsində aparılan islahatlar bəzən özünü doğrultmasa da əksərən tədrisin keyfiy­yə­tini yüksəltməyə xidmət etməkdədir. İndi əsas məqsəd müasir dərsə verilən tə­ləb­lər, elektron təd­ris vəsaitlərindən səmərəli istifadə,  interaktiv rejim, onlayn, video dərs­lərin, e-təhsil, distant təh­si­lin daha verimli olması qayğısına qalın­ma­sı­dır.İnteraktiv tə­lim, interaktiv rejim son illər təhsil sa­hə­sinə səmərəlilik gətirmişdir. Bu rejim sayəsində öyrədən-öyrənən münasibətlərində yeni ya­naş­malar tədris prosesində elmi biliklərin verilməsinə, mənimsənilməsinə, bilik-bacarıq-vərdiş­lə­rin formalaşdırılmasına xüsusi im­kan yaratmışdır.

Təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsi onun dün­ya standartları səviy­yəsinə qaldırılması bir çox amillərdən asılıdır. Biologiyanın təd­ri­sin­də forma və metodun düz­gün seçilib istifadə olunması, interaktiv öyrədici mühitin yaradıl­ma­sı, əyanilik, texniki vasitələrin yerində və düzgün işlədil­mə­si, şagirdlərdə fənnə, mövzuya maraq yaradılması kimi amillərə xüsusilə diqqət yetirilməlidir.Dər­sin əhəmiyyəti təkcə onun məzmunu ilə deyil, həm də forması ilə də şərtlənir. La­kin bu öyrətmə monoton deyil, yeni formatda – inte­rak­tiv rejimdə baş verərsə daha səmərəli ola­caqdır. Bu proses şagirdlərdə canlı maraq, fəal reak­si­ya doğu­rur, onlarin qarşılıqlı diskus­si­ya­ya girməsinə, məntiqi-tənqidi təfək­kü­rü­nün inkişafına şərait yaradır. Bu cür dərs təkcə canlı və maraqlı keçməklə qalmayacaq, o həm də şagirdlərə bütün ömür­ləri boyu onlar üçün faydalı ola­caq sərbəst düşüncə, öy­rən­diyi məlumatlarayaradıcı təfəkkürlə tənqidi yanaşma vərdişləri aşılayacaqdır.

Hazırkı şəraitöyrənənlərdən mühüm idrak qabiliyyəti, məsafədən, virtual, onlayn dərslər­dən maksimum yararlanmaqla yeni biliklərə yiyələnməyi tələb edir.Onlar həm­çi­nin öz fikrini formalaş­dır­­mağı, təcrübə və düşüncədən məna çıxarmağı, məntiqi arqu­ment­lər tapmağı, fikir­lə­ri­ni aydın və inamla ifadə etməyi bacarmalıdırlar. Xüsusilə də bi­o­logiyanın tədrisində aldığı bilik­lə­rin hə­ya­­ta tətbiqi məsələsi, bioloji bacarıq-vərdişlərin formalaşdırılması qarşıya qoyulan əsas və­zifə­lər­dən biridir. Bu zaman istər şagird, istərsə də tələbədə özünə inam hissi yaranır, onlara sinfin və dər­sin təşkilində iştirak etməyə, təd­ris prosesində sərbəstlik verilir və onların fikirləri müzaki­rə­yə qoyularaq qiymət­ləndirilir.

 Müasir təlim metodlarından və İKT-dən istifadə auditoriyada dəyişiklik etməyə və öyədən və öyrənən arasında, öyrənənlərin öz aralarında və məktəblə ev arasında baş ve­rən qarşılıqlı əla­qə­lər qurmağa – interaktivliyə imkan yaradır. Son illər interaktiv təlim, interaktiv rejimtədris sa­hə­­si­nə sürətlə nüfuz etmiş, intensiv şəkildə istifadə edilməkdədir. Yalnız problemlər də yox de­yil­­dir. Əsas məsələ təklif olunan yeniliyin kor-koranə tətbiqi deyil, ondan kreativ istifadə poten­si­a­lı­nın olmasındadır. Bu da ali və orta məktəb müəl­limlərinin metodik potensialından da asılı ol­maqlaonların qarşısına ciddi tələblər qoyur:fənni dərindən mənimsəməyi; fənni sevdirmək ba­ca­rığı; yeni təlim texnologiyalarından maksimum istifadə imkanları; tədris prosesini mono­ton­luq­dan çıxarmağı bacarmağı və s.

Distant təhsilin zərurətə çevrildiyi hazırkı şəraitdə təhsil sisteminin yeni ideyalara, tələb-tək­lif paketlərinə ehtiyacı yaranmışdır. Bu sahədə aidiyyatı olan hər bir kəs öz yeni fikirlərini, təd­ri­sin səmərəliliyini artırmaq üçün fərqli metod-üsullar təklif etməli, ən yeni texnologiya və proq­ramların təhsil sahəsində tətbiqi problemlərini araşdırmalıdırlar.İnte­raktiv rejim o zaman yaranar ki, öyrədən və öyrənən qarşılıqlı bilik mübadiləsi formatın­da çıxış edərək yeni biliklərin öyrə­dil­mə­sinə nail ola bilsinlər. Bundan başqa ali məktəb mü­əl­lim­ləri, metodistlər və s. artıq dərs vəsa­it­lərinin hazırlanması zamanı fərqli dizayn dü­şünməli, həmin dərsliklərin e-variantının sistemə yer­ləşdiriləcəyini də nəzərə alıb inte­raktiv sual-cavab, qeyri-adi çalışmalar, təcrübə nümunələrini də əlavə etməyin öyrətmə pro­sesini sürətləndirəcəyini nəzərə almalıdırlar. Artıq yeniləşən və kəs­kin dəyişən dünya təhsil sisteminə mövcud baza ilə davam etmə şansı buraxmamışdır. Ümumiyyətlə, müasir təlim metodları və yeni peda­qo­ji texnologiyaların tədbiqində baş verən sür­ətli yenilənmə təhsil sahəsi insanının da özünü yeniləməsini təkidlə tələb etməkdədir.

           Həmçinin biologiya fənninin spesifik xüsusiyyətləri tədris prosesində həm İKT-nin geniş tətbiqini, həm də təlimdə idrak fəaliyyətini artıran metod və vasitələrdən sistematik istifadəni diqqətdə saxlamağı tələb edir. Əslində multimediya kursların tədris prosesində tətbiqi müvafiq pedaqoji texnologiyanın hazırlanmasını da tələb edir. Multimediya kursu mühüm didaktik vasitə olaraq özündə üç mühüm komponenti birləşdirir: tədris material­lı­nın məzmunu, onun şərh meto­du və təlim texnologiyası. Bu komponentlər bir-biri ilə sıx əla­qədə olub, öyrədici sistem əmələ gətirir, öyrənənlərin özünütəhsil prosesini reallaş­dırmağa hərtərəfli imkan yaradır.

Bəs elektron tədris vəsaitlərinin (ETV) yaradılma prinsipləri nəyə xidmət edir?İnformasiya tədris resursları iki qrupa bölünür: bilavasitə öyrənənin kompüterində olan informasiya (lokal komponent) və tədris mərkəzinin kompüterlərində olan informasiya (şəbəkə komponenti). İnfor­ma­siyanın yerləşdirilməsi üsulundan asılı olaraq bu resursların yaradılması və istifadə texno­lo­gi­yası müəyyən tələblərə cavab verməlidir. Tədrisdə istifadə edilən informasiya resurslarının iri­həcm­li olması müvafiq tutumlu informasiya daşıyıcısından istifadəni tələb edir.

Beləliklə ETV-nin yaradılmasında üçüncü prinsip tədris materialının multimediya formada təqdimatıdır. Bu format hazırda tədris prosesində geniş tətbiq olunmaqdadır. Şəbəkə kurslarının texniki bazasını İKT təşkil edir. Telekommunikasiya texnologiyaları əsasən tədris materiallarının ötürülməsi məqsədilə istifadə olunur. Tədris prosesində bəzi problemlərin yaranmaması üçün mü­əl­lim əvvəlcədən müəyyən qabaqlayıcı tədbirlər həyata keçirməlidir. Lokal komponent yaradılması üçün istifadə edilən proqramlaşdırma sistemləri, adətən multimediya kursda internet resurslarına müraciət imkanları yaradır, nəticədə şəbəkə və lokal resurslar birləşir, vəhdət təşkil edir, müəyyən mənada vahid informasiya –təhsil mühiti yaranır. İstənilən növ tədris material­larının məz­mu­nu kom­p­leks halda şagirdin mənim­sə­mə­li olduğu bilik və bacarıqların zəruri və kafi səviyyəsini əks etdirir. Tədris yönümlü ETV-nin məz­munu dövlət standartlarna və müasir təlim texnologiyalarına tam uyğun formada tərtib edilməlidir.

     Tədris yönümlü ETV-nin təsnifi prinsipləri isə çox aspektli xarakter daşıyır. Bir tərəf­dən yeri­nə yetirdiyi funksiyalara görə o, tədris nəşridir, bu səbəbdən tədris kitablarının təsnifatı prinsip­lə­rin­dən istifadə etmək olar.Ümumiyyətlə, TMPT aşağıdakı növbəti xüsusiyyətlərə malik olmalı­dır­lar: təhsil stan­dartlarına uyğun gəlməli; kompüterləşdirilən təlim meto­dikalarını dəstəkləməli; mü­asir instrumental vasitələr əsasında reallaşdırılmış olmalı; istifadəçi üçün sənədləri olmalı; TMPT-lərin təlim prosesində yeri və tətbiq üsulu təyin olunmalıdır. Təlim məqsədli proqram təminatı (TMPT) dedikdə - öyrənənlə müna­si­bətdə pedaqoji təlim tədris funksiyalarını reallaş­dır­maq üçün xüsusi hazır­lanmış və ya uyğunlaşdırılmış dəfələrlə istifadə olunan kompüter proq­ramı başa düşülür. Müasir TMPT-lər növbəti təlim üslublarını və ya onların məcmusunu uzlaşdırır: uzlaşdırılmış fəaliyyət, müəllim və şagirdin müsahibəsi, izahlı təlim, konstruktiv təlim.

Əlbəttə, istərdik ki sərəncamda elə mükəmməl təqdimat olsun ki, informasiyanı istə­ni­lən for­mada çatdıra, savadlı, əhatəli mətnə, məlumat bazasına, nəzarət sisteminə malik ol­sun. Hətta sa­də­cə olaraq ele elektron dərslik yoxdur ki, keyfiyyətli qrafika, animasiya, vi­deo və kompyuter mo­delleri bir arada olsun. Məhz bu cür dərsliklərin hazırlanması, dü­şü­nürük ki, hazırda qarşıda du­ran əsas tələblərdəndir. Ona görə də xüsusilə bilogiya mü­əl­limləri artıq bu istiqamətdə işlər gör­­­­məli, daha tək­mil texnologiyaların kəşfini göz­lə­mə­mə­lidirlər. Azərbaycan Respubli­kası­nın Təh­sil Nazirliyinin hazırladığı elektron vəsa­it­lər­dən də istifadə etmək mümkündür.Hazırda mövcud olan elektron dərsliklərdən əksə­riy­yə­ti müəyyən effektlərə malik olsalar da prinsipcə mək­­təbdə keçi­ri­lən materiladan az kə­na­ra çıxırlar. Doğrudur, bu elektron vasitələrdə daha çox il­lüs­­trasiyalar, da­ha çox mətn, ter­­­min yerləşdirilmiş, müəyyən bölmələrə ayrılmışdır. Burada dik­tor mət­nindən də isti­fa­də etmək, latın terminlərinin qarşılığını tapmaq, istənilən obyektlərin mətn və ya qrafik təs­virini kopyalayıb əldə etmək mümkündur.Elektron vəsaitlərin əksəriyyə­tində il­lüs­tra­si­yalar üzərində yeni mövzunun izahında dərsin möhkəmləndirilməsində, fərdi iş zamanı is­tifadə etmək məqsdəuyğundur.

İnformasiya texnologiyaları o cümlədən internet tədris prosesinin müxtəlif sahə­lə­rin­də mü­vəffəqiyyətlə iştrak edir və istənilən nəticəyə də nail olur.Həmçinin biolo­gi­ya­nın tədrisində müxtəlif səbələrdən müşahidəsi mümkün olmayan bəzi obyekt və hadi­sə­lə­rin gostərilməsində kompyuter texnologiyaları əvəzsiz rol oynayır. Məsələn:

ü əgər onlar böyük deyilsə (nüvənin strukturu)

ü tezötürüəndirsə (sinir impulsunun neyrondan neyrona ötürülməsi prosesi)

ü müşahidəsi mümkün deyilsə (embrionun inkişafı)

ü izah edilməsi, daha doğrusu başa düşülməsi mürəkkəbbdirsə (zülal sintezi)

ü nümayiş etdirilməsi mümkün deyilsə (dərin su heyvanları, alp çəmənlikləri) və s.

Bütün bunlardan göstərilən proqram təminatlarının bilogiya fənni sahəsində hansı əvəz­edil­məz imkanları olması aydın görünür. Məlumdur ki, bir çox bioloji proseslər mü­rək­kəbliyi ilə fərq­lə­nir. Biologiya ekperimental elm olduğundan şagirdlərə biololji fakt və hadisələri abstrakt təsəv­vür­lərlə mənimsətmək düzgün yol deyil, heç mümkün də deyil. Onların təsəvür­lə­rini inkişaf et­dir­mək üçün obrazlardan–şəkil, video, sxem, cəd­vəl və s. is­­ti­fadə olunma­sı zə­rurətə çevril­miş­­­­dir. Bütün dövrlərdə hər bir dövləti dünyada tanıdan onun elmi,təhsilidir. Təhsil sahəsində baş verən islahatlar isə daim yeniləşən texnolo­gi­ya­ların tədrisdə tətbiqini aktuallaşdırır. Məlum səbəbdən məhz texnologiyalar sayəsində hə­yatın bütün sahələrində onlayn fəaliyyəthəyata keçirilir, interaktiv, virtual, onlayn təh­sil vasitəsilə tədris sahəsində canlanma baş tutmuşdur.e-təhsil özünü tamamilə təsdiq­lə­məklə, günümüzün reaallığına çevrilməkdədir.

Azərbaycanda kurikulum islahatı da təhsilin məzmumunda bir sıra köklü dəyişik­lik­lə­rin apa­rılmasına, şagirdlərdə yaradıcı düşünmə, müstəqil işləmək bacarıgına və vərdiş­lə­rinə alış­dır­ma, tətbiq və tədqiqatçılıq bacarıqlarının formalaşmasına yönəlmişdir.Müəl­lim­lərin də vəzifəsi dünya təhsilinin qabaqcıl təcrübəsini öyrənərək təhsilimizin keyfiy­yə­ti­ni artırmaq,Azərbay­canda şəxsiyyətyönümlü və nəticəyönümlü təhsilin gerçək­ləşmə­si­nə nail olmaqdır.

İndi bütün dünya üzrə mövcud vəziyyətin – koronovirus pandemiyasının ciddiy­yə­tini anla­maq istəməyən hər bir fərdin cəmiyyəti böyük təhlükə qarşısında qoyması əlbəttə hamını narahatetməlidir. Ən dəhşətlisi də odur ki, dünyadakı faşizm ideyasına xidmət edən bəzi millətlər və döv­­­lət­lər bəşəriyyəti öz cənginə alan pandemiya dövründə belə can almağa, siyasət yürütməyə, im­pe­ri­a­list xislətlərini davam etməkdədirlər. Bütün dünyada qeyri-müəyyən görünən hazırkı vəziyyətdə tezliklə nələrin başverə biləcəyi haqda inanıl­maz mülahizələr səslənməkdədir. İn­te­raktiv rejimidə tədrisin təşkili, dərsliklərin hazır­lan­ma­sı aktuallıq qazanmışdır – deyirik son illər. Lakin çox yaxın­da dünyanın hansı format­da idarəolunacağı, yəni super dövlətlərin gizli planları ara­sın­da­mı, yoxsa dövlətlərin öz müqəddaratını həll etmək üçün öz plan-prospektimi hazırla­na­caq – bü­tün bunları yaxın illərdə yaşayıb görəcəyik.Fikirlər içərisində insanlığın - dünyanın elit birqrup tərəfindən idarə olunacağı fikirləri də mövcuddur. İnsan övladı daha ayıq olmağa, hadisələri qiy­mət­lən­dirməyə məcburdur hər zaman. Nəticə nə olursa-olsungünümüzdə baş verən prob­­lem­lərdən nəticə çıxararaq hər bir vəziyyətə hazır olmağa məcburuq. Bunun üçün in­san oğlu dünyada baş verən bütün yenilikləri diqqətlə izləməli, hadisələrə tənqidi-məntiqi yanaş­ma­ğı bacarmalıdır. Əks təqdirdə zaman aşımına uğramaq qorxusu yaranacaqdır.Pan­de­miya səbəbi ilə keçirilən onlayn iclas, konfransların keçirilməsindən başqa, əmək­daş­larda stimul yaratmaq üçün dəyişik, maraqlı interaktiv layihələr təşkili görülən işlərin əhəmiy­yətini artıran amillərdəndir.

     Günümüzdə Azərbaycan rəhbərliyinin bəzi ölkələrdən fərqli olaraq baş vermiş təhlü­kə­nin qarşısını zamanında alaraq, bütün iş yerlərində çalışan vətəndaşını qoruma moduna keçməsi, də təqdirəlayiq addımlardandır. Bütün sahələrdə öz vətəndaşının sağlamlığını qo­rumaq üçün döv­lə­tə dəyəcək ziyanı gözardına alması da insana verilən dəyərin təsdi­qi­dir. Azərbaycan və NaxçıvanMuxtar Respublika rəhbərliyi, universitet rəhbərliyinin, həm­­çinin əlaqədar qurumların qayğı və diqqətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Odur ki, hər bir sahədə üzərimizə düşən vəzifənin vic­dan­la yerinə yetirməsi artıq müqəddəs iş sayılmalıdır. 

Zərövşən Babayeva 

Naxçıvan Dövlət Universiteti Zoologiya kafedrasının dosenti,

pedaqogika üzrə elmlər doktoru