Ədəbiyyatşünaslıq elmində Azərbaycan ədəbiyyatı və ictimai fikrinin əsas yaranma və inkişaf mərkəzlərindən biri olan Naxçıvan ədəbi mühiti haqqında bəhs edilsə də, bu ədəbi mühitdə Şərq və Qərb meyilləri indiyədək ayrıca tədqiqatın mövzusu olmamışdır. Çoxəsrlik ənənələrə malik Naxçıvan ədəbi mühitində gedən inkişaf prosesləri bu mövzu üçün geniş material verir. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nərgiz İsmayılovanın “Naxçıvan ədəbi mühiti Şərq-Qərb kontekstində” mövzusunda monoqrafiyası həmin problemə həsr olunmuş ilk sistemli elmi-tədqiqat işi kimi əhəmiyyətlidir. Monoqrafiyada Naxçıvan ədəbi mühitində qədim və orta əsrlərdən başlanan və XIX-XX əsrlərdə daha da inkişaf edən Naxçıvan ədəbi mühitində Şərq-Qərb ənənələri geniş şəkildə tədqiq edilib ümumiləşdirilmişdir.

Müəllif Naxçıvan ədəbi mühitinin klassik dövründə Şərq ədəbiyyatı ənənələrinin geniş inkişaf etdiyini nəzəri-cəhətdən izah etmiş və bədii nümunələrlə əsaslandırmışdır. Kitabda XIX əsrdən etibarən, ümumən, Azərbaycan ədəbiyyatında, o cümlədən də Naxçıvan ədəbi mühitində Qərb ədəbiyyatı meyillərinin genişlənməyə başladığı izlənilmiş, bu zəmində ədəbiyyata gələn yeni ideyalar və janrlar diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Nərgiz İsmayılova haqlı olaraq belə hesab edir ki, Naxçıvan ədəbi mühitində XX əsrin əvvəllərində Avropa ədəbiyyatı ilə səsləşən ideyalar, süjetlər, obrazlar və janrlar milli ədəbiyyatın özünüifadə forması kimi təzahür edərək inkişaf etmişdir. 

Monoqrafiyada ayrı-ayrı yazıçıların əsərlərinin təhlili əsasında Şərq və Qərb meyillərindən milli özünəməxsusluğa keçid proseslərinin reallıqları tədqiq edilmiş və mühüm elmi nəticələrə gəlinmişdir. Nərgiz İsmayılova sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan ədəbiyyatında, o cümlədən də Naxçıvan ədəbi mühitində Şərq meyillərinin arxa plana keçirilməsi, Qərb ənənəsinin zəiflədilməsi və mövcud ideologiyanın diqqət mərkəzinə çəkilməsi məsələlərinə də elmi cəhətdən aydınlıq gətirmişdir. Tədqiqat işində müstəqillik dövrü Naxçıvan ədəbi mühitində Qərb və Şərq ənənələrinə qayıdışın səbəb və nəticələrinə müasir elmi baxış da öz əksini tapmışdır.
Müəllif bu ədəbi mühitdə bədii tərcümə məsələlərini ilk dəfə olaraq elmi təhlildən keçirmişdir. Bütün məqamlarda olduğu kimi, bu mərhələnin tədqiqində də Nərgiz İsmayılova öz tezislərini Naxçıvan ədəbi mühitində təmsil olunan yazıçı və şairlərin bədii əsərlərindən gətirdiyi nümunələrlə şərh etmək mövqeyinə üstünlük vermişdir. Bu da Naxçıvan əbədi mühitinin real mənzərəsinin canlandırılmasına imkan yaratmışdır. Nərgiz İsmayılova dünya ədəbiyyatına dərindən bələddir. Bu da onun Naxçıvan ədəbi mühitində Şərq və Qərb meyillərini qiymətləndirərkən mövzunu dünya ədəbi prosesində baş verən dəyişmələrlə əlaqəli şəkildə tədqiq etməsinə yol açmışdır. Bədii yaradıcılıq sahəsində də uğurla fəaliyyət göstərən, bir neçə nəsr kitabını nəşr etdirən Nərgiz İsmayılova Naxçıvan ədəbi mühitinin əsas simalarının yaradıcılığını təhlil edərkən bədii mətnin daxili məntiqindən çıxış etməyi bacarır. Bu da onun mövzusunu tədqiq etdiyi problemi hazır nəzəri sxemlər vasitəsilə deyil, ədəbi prosesin real gedişatı əsasında təqdim etməsini şərtləndirmişdir. Beləliklə, “Naxçıvan ədəbi mühiti Şərq – Qərb Kontekstində” monoqrafiyası Azərbaycanda ədəbi mühiti geniş əlaqələri və imkanları ilə birlikdə araşdırıb öyrənməyin əhəmiyyətli bir nümunəsidir.
Nərgiz İsmayılova ədəbiyyat haqqında ədəbi prosesin hadisələri və simalarına dair müstəqil elmi fikir yürütməyi bacaran, öz nəzəri mühakiməsi olan tədqiqatçıdır. “Naxçıvan ədəbi mühiti Şərq – Qərb Kontekstində” onun ədəbiyyatşünaslıq elmi sahəsindəki qabiliyyətini, orijinal fikir yürütmək bacarıqlarını aydın şəkildə meydana qoyur. Bu isə oxuculara təqdim olunan monoqrafiyasının elmi səviyyəsini müəyyən etməklə bərabər, həm də müəllifin tədqiqatçılıq sahəsindəki perspektiv imkanlarını da əyani surətdə təsəvvür etməyə imkan verir. Bu mənada, “Naxçıvan ədəbi mühiti Şərq – Qərb Kontekstində” monoqrafiyası Nərgiz İsmayılova üçün onun ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki gələcək elmi fəaliyyətinin uğurlu məşqidir.
Son vaxtlarda Avropa postmodern ədəbiyyatı və Azərbaycan ədəbiyyatında postmodernizm istiqamətində apardığı tədqiqatlar, çap etdirdiyi məqalələr Nərgiz İsmayılovanın ədəbiyyatşünaslıq istiqamətində fərqli elmi yanaşmalara malik tədqiqatçı kimi formalaşmaqda olduğunu nəzərə çarpdırır. Bu isə, öz növbəsində, onun “Naxçıvan ədəbi mühiti Şərq-Qərb kontekstində” monoqrafiyası ilə başlanan elmi axtarışlarının Azərbaycan ədəbiyyatını dünya ədəbi prosesləri ilə əlaqəli şəkildə tədqiq edib dəyərləndirmək miqyasına doğru inkişaf etməkdə olduğunu göstərir.

İsa HƏBİBBƏYLİ
akademik