“Biçənək” “ot biçilən yer” deyil, tayfa adıdır
Biçənək Şahbuz rayon mərkəzindən 24 kilometr şimal-şərqdə, Zəngəzur silsiləsinin ətəyində, Naxçıvan-Laçın-Yevlax avtomobil yolunun kənarında yerləşən kəndin adıdır. Kənd Azərbaycanın qədim yaşayış məntəqələrindən biridir. Rayon ərazisində bu kənd adı ilə bağlı Biçənək aşırımı, Biçənək çayı, Biçənək mineral su bulaqları, Biçənək yolu, Biçənək meşəsi, Biçənək körpüsü və sair kimi coğrafi obyekt adları da mövcuddur. Biçənək kəndi keçmiş Zərnətün və Xınzirək kəndləri və Azərbaycanın tarixi ərazisi olan Zəngəzur qəzası ilə həmsərhəd ərazidə yerləşir. Məşhur Batabat yaylağı, Biçənək aşırımı, Fərhad evi, Zorbulaq bu kəndin yaxınlığındadır. Buradakı Əyriqar dağı, Ağ qaya, Qara qaya, Ballı qaya, Sarı qaya, Gəlin qayası, Xəznə təpəsi, Sandıq daş, Miz daş, Saat daşı, At taxta, Yanıq taxta, Yuxarı pay, Orta pay, Bənövşəli dərə, Qara göl, Cilli göl, Zorbulaq, Söyüdlü bulaq, Karvansara bulağı, Soyuq bulaq, Qiblə bulaq, Qızıl bulağı, Qırxgözlü bulaq, Turşsu və sair kimi yer-yurd adları ərazinin qədim oğuzlara məxsusluğunu təsdiqləyən faktlardır.
Tarixi qaynaqlara görə, Biçənək aşırımı qədim və orta əsrlərdə Naxçıvandan Beyləqana və oradan da Bərdəyə gedən yolun üstündə idi. IX əsr ərəb tarixçilərinin məlumatına görə, Azərbaycanın şimal hissələrinə hücum edən ərəb sərkərdəsi Salman ibn Rəbyə öz qoşununu Beyləqana Biçənək aşırımı ilə aparmışdı. Bu aşırım Naxçıvanla Arranı birləşdirən yeganə yol idi.
Qədim mənbələrdən fərqli olaraq, XVII-XVIII əsrlərdə “Biçənək” kənd adına çox az təsadüf edilir. Hətta XVIII əsrə aid mənbədə Dərəşahbuz nahiyəsində bu kənd adı qeydə alınmamışdır. Buna səbəb həmin dövrdə kənd adının “Rencik” variantında işlənməsi olmuşdur. “Rencik” sözü “Peçenek//Beçenek” tayfa adının təhrif olunmuş variantıdır. 1727-1728-ci illərdə Rencik kəndində heç kim yaşamamış, başqa yerdən gəlib kəndin torpaqlarından istifadə edənlərin illik gəlir vergisi 3000 ağça təşkil etmişdir.
Tarixi mənbələr sübut edir ki, XIX əsrin ikinci yarısında Rusiyada baş vermiş ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı çarizmin ədalətsiz idarəetmə üsuluna qarşı çıxanlar ailəliklə müxtəlif yerlərə sürgün edilirmiş. Həmin dövrdə çarizmin qəzəbinə tuş gəlmiş malakan ailələrinin bir qismi də Biçənək kəndinə sürgün edilmiş və yerli əhali ilə malakan ailələri arasında yaranmış münaqişəyə görə azərbaycanlı ailələr qonşu Zərnətün və Xınzirək kəndlərinə köçmüş, kənd tamamilə malakanların ixtiyarında qalmışdır. Bundan istifadə edən malakanlar “Biçənək” kənd adını “Karmalinovka” adı ilə əvəz etmiş, kənddəki bəzi ərazilərə “Rus düzü”, “Malakan bulağı” kimi adlar vermişlər.
1917-ci ildə Rusiyada baş verən ictimai-siyasi hadisələrlə əlaqədar çarizmin buxovundan azad olan Biçənək kəndindəki malakan ailələrinin əksəriyyəti Azərbaycanın İsmayıllı rayonunun İvanovka kəndinə, bir qismi isə Rusiyanın digər ərazilərinə köçmüş, “Karmalinovka” adı XX əsrin 20-ci illərinə qədər mövcud olmuşdur. Bu ad 1903 və 1920-ci illərdə Tiflisdə buraxılan xəritələrdə əksini tapmış, D.D.Paqiryevin 1913-cü ildə tərtib etdiyi “Qafqazın beşverstlik xəritəsinin adlar göstəricisi” toplusunda “Biçənək kəndi” və “Biçənək aşırımı” adları ilə bərabər, “Karmalinovka” adı da qeyd olunmuşdur. 1920-ci ildə “Karmalinovka” adı ləğv edilmiş, Biçənək kəndinin tarixi adı bərpa olunmuşdur.
Dilimizdə “Biçənək” adının məna açımı ilə bağlı fikirlər müxtəlifdir. Məsələn, bəzi şifahi söyləmələrə görə, el arasında kəndə həm də “Ağqoşa” deyilirmiş. Kəndin indiki əhalisi “Biçənək” adını “ot biçilən yer” şəklində mənalandırır. Ancaq tədqiqatçıların hamısı bu fikri inkar edir və çox haqlı olaraq adın mənşəyini qədim türk “Peçenek//Beçenek” tayfa adı ilə bağlı açıqlayırlar. Peçenek tayfası M.Kaşğarinin qeyd etdiyi oğuz tayfalarından biridir. Bu fakt türk sultanı Əbülqazi Bahadır xanın “Seçerei-terakime” əsərində də öz əksini tapır. İlk dəfə olaraq akademik Z.Bünyadov “Biçənək” toponimində qədim türk “Peçenek//Beçenek” tayfa adının əks olunduğunu yazmış, ondan sonra tarixçi, dilçi və toponimçi alimlərimiz bu məsələyə eyni mövqedən yanaşmışlar. Biz də bu fikrə tərəfdar olur və inanırıq ki, “Biçənək” sözü “Peçenek//Beçenek” tayfa adını özündə yaşadan qədim toponimdir.
Dərəşam qədim yurd yeridir
“Dərəşam” Babək rayonu ərazisində, Arazın sol sahilində qədim yurd yeri, vaxtilə Naxçıvan sancağının inzibati ərazi bölgüsünə daxil olan nahiyə adıdır. Dərəşam nahiyəsi XVI əsrdə təşkil olunmuş, Nehrəm kəndindən Araz çayı boyunca indiki Gülüstan kəndi də (Culfa rayonu) daxil olmaqla böyük bir ərazini əhatə etmiş və nahiyənin mərkəzi Başkənd olmuşdur. Həmin dövrdə Dərəşam nahiyəsi “Dibkənd”, “Başkənd” və “Ortakənd” adlı yaşayış məntəqələrini, XVIII əsrdə isə Culqa kəndi də (Culfanın əvvəlki adı) daxil olmaqla, 4 kəndi (Başkənd, Dibkənd, Ortakənd və Culqa) əhatə etmişdir. 1840-cı ildə Dərəşam nahiyəsi ləğv edilmiş, nahiyəyə daxil olan Dibkənd, Başkənd və Ortakənd yaşayış məntəqələri dağılmış, tarixin dolaylarında itib-batmışdır.
“Dərəşam” adına ilk dəfə Dədə Qorqud dastanında rast gəlinir. Dastanın “Uşun Qoca oğlu Səyrək boyunu bəyan edər” boyunda deyilir: “İki qardaş qara donlu kafirlərin üstünə at sürüb qılınc çaldı; onları qırıb çatdılar, qovub qalaya saldılar. Hərlədib, fırladıb atları qabaqlarına qatdılar. Dərəşam suyunu üzüb keçdilər”. Bu fakt sübut edir ki, “Dərəşam” adı nahiyə təşkil edilməmişdən əvvəl məlum olmuş və nahiyə öz adını “Dərəşam” ərazi adından almış, onomastik leksikamıza “Dərəşam dağı”, “Dərəşam” yaşayış yeri, “Dərəşam nahiyəsi”, “Dərəşam” dəmiryol keçidi, “Dərəşam mərtəbəsi”, “Dərəşam mineral bulağı” və sair kimi adlar daxil olmuşdur.
Hazırda Şahbuz şəhəri ərazisində qədim Şamlar yaşayış yeri, Şamlar massivi, Şamlar arxı, Şamlar nekropolu, Culfa rayonu ərazisində Şamlu dərəsi, Ordubad, Zəngilan, Saatlı, Sabirabad, Laçın rayonlarında, Zəngəzurda “şam” komponentli onomastik vahidlər mövcuddur.
Dərəşam toponimi “dərə” və “şam” tərkib hissələrindən ibarətdir. Burada “dərə” sözü “yaşayış məntəqələrinin olduğu vadi”, “çay yatağı”, “mahal”, “şam” sözü isə birləşmənin ikinci tərəfi olub, mənşəyinin açıqlanmasında polemika yaradan komponentdir. “Şam” sözü ərəb dilində “qamışlıq” mənasında işlənir, Azərbaycan dilində isə toponimin mənşəyi müxtəlif mənalarda açıqlanır:
1. Tədqiqatçılar bu adı Şam şəhərindən (Suriya) köçüb gələn “Şamlı” tayfa adı ilə əlaqələndirirlər. Məsələn, bəzi elmi mənbələrdə Şamlı tayfası qızılbaşlara məxsus 7 tayfadan biri hesab edilir və Azərbaycanda abdullu və bəydili tirələrinə ayrıldığı yazılır. Digər mənbədə isə Şamlı tayfası səlcuqların bir qolu kimi təqdim olunur və Əmir Teymur tərəfindən Suriyadan köçürülərək İranda və Azərbaycanda məskunlaşmaları haqda məlumat verilir. Mənbələrdə Laçın rayonundakı Şamkənd, Zəngilan rayonundakı Şamlı, Azərbaycanın qədim ərazisi olan Zəngəzurdakı Şam, Gorus rayonundakı Şamsız kəndlərinin də bu tayfaya məxsus ailələr tərəfindən salındığı yazılır.
2. “Dərəşam” toponimi ərazinin bitki örtüyü, qamışlıq, sucuq yer, əsasən də şam ağacının adı ilə əlaqələndirilir. “Dərəşam suyu... əslində, şamlığı yaradan, şamlığa axan su” deməkdir. Bu söz Tatarıstan hidronimləri sırasında “Qaraşam suyu” adı ilə çəkilir və yaşıllıq, çəmənlik mənasında izah olunur. Hazırda Batabat meşəsinin ərazisində yerləşən və şam ağaclarından ibarət olan yer “Şam talası” adlanır. Bu coğrafi obyekt adı ərazinin bitki örtüyü əsasında yaranmışdır.
3. Dilimizdə “şam” sözünün məna açımının “siraq//şiraq//sir qəbilə birləşməsinin adı ilə bağlı olduğu və bir sıra türk dillərində şama şiraq (sıraq) deyildiyi” də vurğulanır.
Tanınmış dilçi alim, mərhum A.Həsənov “Dərəşam” sözünün məna açımına ayrıca məqalə həsr edərək belə qənaətə gəlir ki, Dərəşam “dərə” və qədim “şam” sözlərindən düzəlmişdir. Mənası “dərədəki şam”, “dərənin yanındakı şam” deməkdir. Müəllif “şam” sözünü açıqlamaq məqsədilə yazır ki, “şam” çay kənarında, adətən, iki çayın qovuşacağında qamış, yulğun, cəyən, biyan və sair göyərdiyi, həmçinin çöl heyvanlarının və quşların yurd, yuva saldığı yerlərə deyilir.
Göründüyü kimi, dilimizdə Dərəşam və tərkibində “şam” sözü olan digər onomastik vahidlərin mənşəyi müxtəlif şəkillərdə mənalandırılır. Ancaq fikrimizcə, “şam” komponentli onomastik vahidləri “işıqlı dərə” mənasında açıqlamaq inandırıcı görünmür, yəni “şam” sözü burada “yanar şam – Günəş” anlamı yaratmır. Eləcə də “şam” sözünü şam ağacı, yaxud “çay kənarında olan qamışlıq, sulu, sucaq yer” mənasında açıqlamaq da toponimin məna yozumuna kömək etmir. Çünki Naxçıvan ərazisində şam ağacı çox az yayılıb, digər tərəfdən, ərazinin sucaq və qamışlıq olmayan yerlərində də “şam” komponentli onomastik vahidlər mövcuddur. Məsələn, Buzqov kəndi (Babək rayonu) ərazisindəki “Şamın tili” təpədə yerləşir, ətrafında da heç bir qamış, yulğun, cəyən bitmir. Bu fakt Şam, Pirəhməd şamı (Biləv kəndi, Ordubad), Naxır şamı və sair vahidlər üçün də səciyyəvidir. Yuxarıdakı fikirlərdən sonra belə qənaətə gəlirik ki, adın tayfa adı ilə bağlı açıqlanması doğru fikirdir. Ancaq yenə güman edirik ki, dilimizdə “şam” sözünün mənası hələlik tam açılmayıb. Ona görə də bu haqda inandırıcı fikir söyləmək çətindir. Lakin belə bir ehtimalı da istisna etmirik ki, çoxmənalı “şam” sözu lüğətlərdə qeyd olunmayan mənalara da malikdir. Məsələn, Naxçıvan dialekt və şivələrində “şam” sözü “məzarın içi”, “yer, məskən, yurd, torpaq” anlamlarında da işlənir. Ola bilsin ki, Dərəşam sözü “dərədə yerləşən məskən, torpaq, dərəyə məxsus yer, yurd” mənalarını bildirsin və digər “şam” tərkibli toponimlərin əvvəlində işlənən Yaycı, Dərə, Ordubad, Naxır, Pirəhməd (Yaycı şamı, Dərəşam, Ordubad şamı, Naxır şamı, Pirəhməd şamı) və sair kimi sözlər bir şamı – yeri, məskəni, yurdu digərindən fərqləndirmək məqsədi daşıyır.
Yekun olaraq deyə bilərik ki, “Şam” derivatı zaman keçdikcə tarixi mərhələlərdə yeni məna kəsb etmiş, coğrafi yer, şəhər, çay, dərə, göylük, çəmənlik, qamışlıq və digər adlarda əksini tapmışdır.
Adil BAĞIROV
filologiya elmləri doktoru
