Şifahi söz sǝnǝtinin ǝn qǝdim vǝ qiymǝtli incilǝrindǝn sayɪlan “Kitabi-Dǝdǝ Qorqud” eposu dünya xalqlarɪnɪn ǝn mǝşhur folklor abidǝlǝri ilǝ yanaşɪ durur. Yaranma tarixi, qǝlǝmǝ alɪnma dövrü, mǝzmun vǝ qayǝsi etibarilǝ seçilǝn, bǝşǝr mǝdǝniyyǝti tarixinin ǝn maraqlɪ sǝhifǝlǝri içǝrisindǝ özünǝmǝxsus xüsusiyyǝtlǝri, tǝkrarolunmaz cizgilǝri ilǝ fǝrqlǝnǝn “Kitabi-Dǝdǝ Qorqud” ulu torpağɪmɪzɪn tarixi vǝ qǝhrǝmanlɪq şǝhadǝtnamǝsidir.
Bu möhtǝşǝm ǝsǝr 14 ǝsr öncǝki dilimizin, mǝişǝtimizin, qǝhrǝmanlɪq tariximizin, ǝnǝnǝlǝrimizin, türklüyümüzün, oğuzluğumuzun ensiklopediyasɪdɪr. Bu şah ǝsǝrin ideya-mǝzmununa dǝrindǝn nǝzǝr saldɪqda aydɪn olur ki, oğuz elinin varlɪğɪnɪ, bütövlüyünü, müstǝqilliyini qorumaq, haqqɪn, ǝdalǝtin keşiyindǝ dayanmaq, xalqɪn mǝnafeyi, yenilmǝzliyi uğrunda mübarizǝ aparmaq onun qǝhrǝmanlarɪnɪn başlɪca amalɪ olub. Vǝtǝnimizin indiki şǝraitindǝ hǝr bir vǝtǝndaşɪnɪn, xüsusǝn dǝ hǝr bir gǝncinin bu xüsusiyyǝtlǝrǝ malik olmasɪ, onlara dǝrindǝn yiyǝlǝnmǝsi vacib vǝ zǝruridir.
“Kitabi-Dǝdǝ Qorqud” dastanɪ qədim və orta əsrlər tariximizin möhtəşəm yazılı abidəsi, Azǝrbaycan xalqɪnɪn etnogenezinin oğuz tayfalarɪ ilǝ bağlɪlɪğɪ, onlarɪn dünyanın ǝn qǝdim sakinlǝri olması baxımından çox qiymǝtlidir. Epos faydalɪ mǝslǝhǝtlǝr, hikmǝtamiz öyüd vǝ nǝsihǝtlǝrlǝ çox zǝngindir. Ataya, anaya, böyüyǝ hörmǝt, qadɪna ehtiram, övlada dǝrin mǝhǝbbǝt, Vǝtǝnǝ, torpağa bağlɪlɪq, müqǝddǝslik eposun qayǝsidir. Nǝzǝrǝ almaq lazɪmdɪr ki, bu gün bu mǝsǝlǝlǝr fonunda tǝmasda olduğumuz gənclər sabah Vǝtǝnin dar günündǝ dayaq, ǝsgǝr, qǝhrǝman olacaq.
Eposda çox sevilǝn, oxucu rǝğbǝtini qazanan Qaraca Çobanɪn hǝyatɪ bugünkü gǝnclǝr üçün örnǝkdir. El malɪna sǝdaqǝtli olan bu oğuz igidinǝ bǝylik tǝklif edirlǝr. O isǝ imtina edir, sona qǝdǝr vuruşaraq ona etibar olunan sürüdǝn düşmǝnǝ bir qoyun belǝ, vermir.
Dastanda verilmiş qadɪn obrazlarɪ ǝhdǝ vǝfa, övlada mǝhǝbbǝt, hǝyat yoldaşɪna sǝdaqǝt rǝmzidir. Onlarɪn hǝyat yolu gǝnc qɪzlarɪmɪz üçün dǝ son dǝrǝcǝ ǝhǝmiyyǝtlidir. Dastanda Dǝdǝ Qorqudun dilindǝn oğuz ellǝrinin müdrik xüsusiyyǝtlǝri söylǝnilir: “Qɪz anadan görmǝyincǝ öyüd almaz”, “Oğul atadan görmǝyincǝ süfrǝ çǝkmǝz”. Dǝdǝ Qorqud dastanboyu üzünü oğuz elinǝ tutub, “dövlǝtimiz ǝbǝdi olsun”, – deyir.
Düşmǝnǝ dǝrin nifrǝt hissi, demǝk olar ki, dastanɪn bütün boylarɪnda ifadǝ olunub. “Әsgi pambɪq bez olmaz, qarɪ düşmǝn dost olmaz” zǝrbi-mǝsǝli bugünkü gǝnclǝrimiz üçün şüar kimi sǝslǝnir. Onlara dǝdǝ-baba torpaqlarɪnɪ işğal edǝn, millǝtinǝ yağɪ kǝsilǝn düşmǝnǝ qarşɪ daim mübariz, barɪşmaz olmağɪ aşɪlayɪr.
Әsǝrdǝ Uşun oğlu Seyrǝk qalada hǝbsdǝ yatan qardaşɪ Әyrǝyi qurtarmaq üçün düşmǝnlǝr ilǝ bir neçǝ dǝfǝ vuruşur, onlara üstün gǝlir. Nǝhayǝt, düşmǝnlǝr hiylǝ işlǝdib qardaşlarɪ vuruşdurmaq istǝyirlǝr. Onlar Әyrǝyi hǝbsdǝn çɪxarɪb, kasɪb-kusubun var-yoxunu ǝlindǝn alan vǝ qalanɪn yaxɪnlɪğɪndakɪ çǝmǝnlikdǝ yatan bir nǝfǝri öldürǝrsǝ, onu azad edǝcǝklǝrini deyirlǝr. Әyrǝk çǝmǝnlikdǝ yatan şǝxsǝ yaxɪnlaşdɪqda onun belindǝki qopuzu görür, doğma hisslǝr keçirir, yurdunu, ata-anasɪnɪ xatɪrlayɪr, yatan adama isǝ münasibǝti dǝyişir. İki qardaşɪn vuruşmamasɪna, bir-birini tanɪmasɪna qopuz sǝbǝb olur. Çünki qopuz oğuz elinin, Vǝtǝnin ǝsas rǝmzidir. Qopuz oğuz düşüncǝ tǝrzi, mǝnǝviyyatɪ ilǝ sɪx bağlɪ olub bu mǝnǝviyyatɪn ǝsrlǝrdǝn-ǝsrlǝrǝ daşɪyɪcɪlarɪndan biridir.
Dastanda azǝrbaycanlɪlarɪn ǝcdadlarɪ olan oğuzlarɪn etnik-psixoloji xüsusiyyǝtlǝri, mǝnǝviyyatlarɪ ǝtraflɪ işɪqlandɪrɪlɪr. İnsan xarakterinin formalaşmasɪnda, cilalanmasɪnda vacib olan bu kimi ǝxlaqi fikirlǝrin bir çoxu, indi xalqɪn dilindǝ atalar sözü kimi işlǝnmǝkdǝdir. Mǝsǝlǝn, “Ana ürǝyi dağ çiçǝyi kimidir”, “Ağɪllɪ oğul ocağɪn közüdür, ağɪlsɪz oğul ocağɪn külüdür”, “Ana qǝdrini bilmǝyǝn nankor oğul doğulmasa yaxşɪdɪr”, “Ata adɪnɪ doğrultmayan oğulun bu dünyaya gǝlmǝyindǝn gǝlmǝmǝyi yaxşɪdɪr”. İnsan mǝnǝviyyatɪnɪn cilalanmasɪnda böyük ǝhǝmiyyǝt kǝsb edǝn belǝ hikmǝtamiz öyüdlǝrǝ dastanda tez-tez rast gǝlinir. O öyrǝdir ki, insan öz sözünǝ, verdiyi vǝdǝ ǝmǝl etmǝli, torpağɪnɪ, millǝtini sevmǝli, daim onun keşiyindǝ durmağɪ bacarmalɪdɪr, Vǝtǝn, torpaq qeyrǝti hǝmişǝ hǝr şeydǝn üstün tutulmalɪdɪr. Әgǝr gǝnclǝrimiz Dǝdǝ Qorqud ruhlu hisslǝrlǝ formalaşarsa, Vǝtǝn basɪlmaz, millǝt heç bir sarsɪntɪya düçar olmaz, Vǝtǝnin hǝr bir qarɪş torpağɪ göz bǝbǝyi kimi qorunar, yağɪ düşmǝn kor olar.
Әsǝrin tǝrbiyǝvi ǝhǝmiyyǝtini gǝnclǝrimizǝ çatdɪrmaq, onlarɪ Dǝdǝ Qorqud öyüdlǝri, nǝsihǝtlǝri ilǝ silahlandɪrɪb gǝlǝcǝk üçün ağɪllɪ, tǝrbiyǝli, igid, el, torpaq, Vǝtǝn qǝdrini canɪndan ǝziz bilǝn ǝsl vǝtǝnpǝrvǝrlǝr yetişdirmǝk bu günün ǝsas devizidir, bizim şǝrǝf işimizdir.
Әli ALLAHVERDİYEV
Naxçɪvan Dövlǝt Universitetinin
dosenti, Naxçıvan Muxtar
Respublikasının Əməkdar müəllimi