İnanclar sınamalar nəticəsində formalaşır və qətiləşir. İstər inamların, istərsə də inancların ortaq nöqtəsi məhz sınamalar nəticəsində olur. İnamlarda sınamalar hər zaman əsas şərtə çevrilməsə də, inanclarda bu məsələ yalnız inamla əlaqəlidir.

İnanclarda göbəkbasdırma valideynlərin arzusu, əhdi kimi gerçəkləşir. Göbəkbasdırmada bir gəncin yetkinlik yaşında həyatını bir peşə ilə həmişəlik bağlamaq hadisəsi şərtlənir. Əslində, strukturda elə bir fərq yoxdur. Başqa mənada yanaşsaq, göbəkkəsmə, göbəkbasdırma adlarındakı “kəsmə”, “basdırma” sözlərində semantik yaxınlıq da tapa bilərik. Burda kəsmə də, basdırma da bir-birinə bağlamaq mənalarını ifadə edir. Məhz elə Naxçıvanda da uşağın göbəyinin basdırıldığı yerlə onun gələcək peşəsi arasında əlaqə olduğuna inanılır. Hal-hazırda da türk xalqlarında bu inanc geniş yayılıb. Uşaqla bağlı torpağa basdırılmanın müxtəlif formaları yayğındır.

Naxçıvanda deyirlər ki, qırxlı uşağı tək qoymazlar. Yoxsa cin onu öz uşağı ilə dəyişər. Əgər cin onu dəyişdirsə, uşağı altı qəbirdən keçirdərlər, yeddincidə bədəninin yarısından basdı­rarlar. Əgər uşaq ağlasa, evə gətirərlər, ağlamasa, gətirməzlər. İnancda ağlamaq torpağın uşağa münasibətinin göstəricisi kimi üzə çıxır. İnanılır ki, torpaq valideynlərin arzu­sunu qəbul edibsə, ona şəfa verib, onu əvvəlki halından yeni halına gətirib. Yəni uşaq yeni həyatına yer (torpaq) ana onu “do­ğandan” sonra başlayıb.

Uşaqla bağlı inamlar onun həyatının müxtəlif dövrlərini əhatə etməklə bir sistem yaradır.

1. Doğulacaq uşaqla bağlı – Altaylarda gəlin yuxuda bı­çaq, silah görərsə, uşağın oğlan olacağına inanılır. Həmçinin hamilə qadın yuxuda ilan görsə, oğlu, çiçək görsə, qızı olar. Türkiyənin Anadolu vilayətində qadının yuxuda qırmızı gül oğlan, sarı gül qız kimi yozulur. Naxçıvanda isə uşaq qadının sağ böyründə olarsa, oğlan, sol böyründə olarsa, qızdır kimi inanılır. Təbii ki, bu inamlar gerçəkləşdiyi təqdirdə inanca çevrilir. Bu mətnlərdə bütün elementlərin doğuluşla bağlılığı xüsusi funksiyadır. Onları fərqləndirən oğlan-qız qütbləri ilə işarələndirilməsidir. Düşüncədə bıçaq, silah, ilan, qırmızı gül, sağ böyür kişi başlan­ğıcı, çiçək, sarı gül, sol böyür qadın başlanğıcı ilə əlaqələndirilir.

Sağın kişi, solun qadınla işarələnməsi mühafizəkar ənənədir. Evlərdə sol tərəf qadınlara, sağ tərəf kişilərə aid edilir. Qadın evin sol əli, kişi sağ əli hesab olunub.

2. Doğumla bağlı – Naxçıvanda deyilir ki, gündüz doğulan uşağın ayağı ağır, gecə doğulanın əli yüngül olar.

Göründüyü kimi, xoşbəxtlik-bədbəxtlik, uğur-uğursuzluq kimi qoşalıqlar düşüncədə doğum zamanı müxtəlif elementlərlə işarələnir. Bu işarələr inanclarda mühüm şərt olaraq qəbul edilir.

3. Qırxlı uşaq – bu müddət qırx günlə müəyyənləşən mərhələdir. Naxçıvanda inanılır ki, qırxlı uşağın üstə dua gətirməzlər (uşaq boğular, qaralar, ölər); əti onun üstünə gətirməzlər (uşaq ət kimi olar); qırxlı uşağı tək qoymazlar, qırxı çıxana qədər başının altına bəyaz, eşiyə çıxanda duz-çörək qoyarlar.

Qırx gün o, ulduz görsə, yuxusu qaçar, axşam çağı bələyərlər ki, yuxusu qaçmasın. Axşam astanadan keçirməzlər ki, bizdən yeylər toxunmasın. Nəzər dəymə­mək üçün yanına dovşan tükü, dağdağan, üzərlik, sarımsaq, iynə, çörək qoyarlar. Uşağın paltarına tikilən dağdağanı qışın çilləsində qırmaq la­zımdır, başqa vaxt qırılsa, təsiri olmaz.

Bu qırx gün sanksiyalaşdırılmış müddət kimi düşüncədə yaşayır. Bu müddət parçalar, hissələr kimi yox, vahid, bütöv, tam müddət olaraq düşünülür. Ona görə də körpə bu müddətdə qırxlı uşaq adlanır. Bu müddət başa çatandan sonra uşağı qırx­dan çıxarırlar. Bunun üçün onu oturdurlar qara parçanın üstünə, başına qırx üskük su tökürlər. Qırx gün ənənədəki qayda-qanunları özündə cəmləşdirən, onları qoruyan, hifz edən mühafizəkar bir sistemdir. Bu sistemdə uşağın üstünə dua, ya ət gətirməmək inanclarında eyni semantik mahiyyət var. İnanc üçün bu mahiyyətdə dua ilə ətin fərqi yoxdur. Bu mahiyyətin mənası da, ömrü də həmin qırx günlə şərtlənir. Qırx gündən sonra ət başqa, dua başqa mahiyyət daşıyacaq.

Yuxunun qaçması, yeylərin toxunması da bu sistemdə axşamla (ulduzla, astananın axşamla bağlılığı) əlaqələnir və çox əski bir görüşdən qaynaqlanır. Dovşan tükü, dağ­dağan, üzərlik, sarımsaq, iynə, çörək kimi sadalanan elementlər qırxlı uşaq olan evdə qoruyuculuq statusuna malik olur. Bütün bunlar ritual-mifoloji situasiyanın mahiyyətini təşkil edir.

Uşağı qırxdan çıxardıqdan sonra statusdəyişmə baş verir. Dəyişmə qırxlı uşaq adından uşaq adına keçilməsidir. Əslində, bu, yeni mərhələdir, burda yeni elementlər funksionallaşır.

4. Naxçıvanda deyirlər ki, uşağın ağzının suyu tez-tez axanda dayısının corabı ilə silərlər ki, kəssin. Ancaq bunu çox eləməzlər, deyərlər, onda dayının ömrü azalar. Mətndə inanc bir-biri ilə şərtlənən iki mərhələlidir. Yəni uşa­ğın ağzının suyu axmasa, onu dayısının corabı ilə silməyə eh­tiyac qalmaz. Belə də dayının ömrünün azalması da söhbət möv­zusuna çevrilməz.

Mətndə bir-biri ilə əlaqəli uşaq və onun dayısı çox dərin qatda iki qütb təşkil edir. Bir qütbün (uşağın) əlacı ikinci qütbdədir (dayıdadır). Bu halda xəbəri olmadan belə, birinci qütb ikinci qütbə zərər vura bilər. Bu hal element olaraq cora­bın rolunu qabarıqlaşdırır. Uşağa yaxşılıq, dayısına yamanlıq məhz bu elementlə bağlıdır.

Naxçıvanda boş beşiyin yırğalanması ilə uşağın xəstələnə­cəyinə inanılır. Bu inanc Naxçıvanda və Türkiyənin Anadolu vilayətində hələ də yaşayır.

 “Uşaq dişini dəyişəndə düşən süd dişini qoz qabığının arasına qoyub sonra verərlər özünə ki, aparsın ətrafdakı ən uzunömürlü adamın evinin damına atsın. Atan zaman belə desin:

Qollu-budaqlı olum,

Mən də onun çağlı olum”

Kəsilən, qoparılan, çıxarılan bədən üzvlərinin xüsusi semantikası var. Qənaətimizcə, uşağın düşmüş süd dişinə də münasibətdə elə fərq yoxdur. Düşən süd dişi ilə göbəyə münasibət isə eyni düşüncədən qaynaqlanır. Göbəyin basdırıldığı yerlə uşağın gə­ləcək peşəsi arasında bağlılıq görüldüyü kimi, damına süd di­şi­nin atıldığı adamın ömrü ilə uşağın ömrü arasında eynilik ola­cağına inanılır.

Maraqlıdır ki, uşağın qorxuluğunu götürəndə də “damın üstü” inancda ciddi bir məsələ kimi qəbul edilir. Qorxan uşa­ğın qorxuluğunu götürəndə duz və çörək götürüb deyərlər: it­dən, qurddan, insdən, cinsdən, bizdən yeylərdən qorxuluğunu götürürəm. Sonra bir ovuc torpaqla büküb qoyursan qorxanın başının altına. Sübh vaxtı üzünü qibləyə tutub atırsan damın üstünə. Naxçıvan folklor mətnlərində şər qütbün cərgəsi seçilib: it-qurd, ins-cins, bizdən yeylər. Əslində, “bizdən yey­lər” tələb edir ki, it-qurda, ins-cinsə fərqli müstəvidən ya­na­şaq. Əlindən ancaq yamanlıq gələn yad qüv­vələrə də “it-qurd” deyilir. Eləcə də, bu qüvvələrə bəzən “biz­dən yeylər” deyilir. Tədqiqat göstərir ki, uşaqla bağlı inanclarda sonrakı tale ilə bu gün arasında əla­qənin olması səciyyəvi hal kimi gerçəkləşir. Məsələn, “uşağın qırxı çıxana qədər ona ad qoyulmalıdır, yoxsa uşaq böyüyəndə yalançı olar”; “uşaq anadan olanda anası onun dilinə bal çəkir ki, şirindil olsun”; “Uşağın boy­nundan öpsən, küsəyən olar”; “uşağın üstünə bərk çığırıb yü­yürsən, onda bizdən yeylər sənnən qabaq çatıp uşağı vurar”, “uşağın yanında şeşənin adını çəksən, şeşə gəlip uşağı vurar” və sair bütün bunlar düşüncənin çoxqatlılığından, çox­lay­lı­ğından xəbər verir.

Ümumiyyətlə, bu tipli inanclarda magik-arxaik təsəv­vür­lər bəzən üst qatda olur, çox tez görünür. Naxçıvanda inanılır ki, körpə uşağın ovcunu yumazlar, deyərlər ki, uşağın ovcundakı kir onun yuxusudur. Onu da deyirlər ki, təzə anadan olmuş uşağın ağzında dişi varsa, ona qurban kəsmək lazımdır, yoxsa evdəki adamlara xətər dəyər.

Hər bir inancın özü ayrı-ayrılıqda bir mətndir. Bu mətnləri ard-arda, yan-yana düzdükcə semantik məkan ya eninə, ya uzununa davamlı olaraq genişlənir, hadisələr bir-biri ilə əlaqələnir. İna­nılır ki, hamilə qadın tez-tez Aya baxanda oğlu olar. Məlumdur ki, Ay, əsasən, kişi başlanğıcı hesab olunur. Deməli, oğlan arzusu kosmoqonik düşüncəni fəallaşdırır. Sonrakı mər­hələ sağ-solla işarələndirilir. Türk düşüncəsində sağ kişi ilə, sol qadınla əlaqəlidir. Hamilə qadın ilk olaraq sağ ayağını atırsa, oğlu olacağına inanılır. İnanca görə, hamilə qadın olan evə dov­şan gətirməzlər. Uşaq doğulandan sonra isə qadının başına ərinin papağını qoyarlar. Zahıdan ağırlığın çıxarılması bu sistemdə fərqli bir inancdır. Naxçıvanda mərasim bu cür təqdim olunur: “Arvad doğandan sonra uşağını qoyardılar yanına. Bir başmağa ip bağlayardılar. Ağbirçəklərdən biri bu ip ilə başmağı əvvəl doğanın sinəsinə qoyub deyərdi: – Ağırsan, yüngül? Zahı da de­yərdi: – Yüngül. Sonra göbəyinə tutub deyərdi: – Ağırsan, yüngül? Zahı da deyərdi: – Yüngül. Sonra da ayaqlarına tutub so­ruşardı. Bu da deyəndə yüngül, ağbirçək deyərdi həmişə yüngül olasan. Həmçinin dəmir şişlə dolanardı üç dəfə başına yenə so­ruşardı: Ağırsan, yüngül? Deyə-deyə bunun ayağından ağır­lı­ğını çıxarardı. Yuxuda görülən ayaqqabı darlıq kimi yo­zulur. Bu anlamda darlıqla ağırlıq eyni semantik müstəvidə gö­rünür. Deməli, zahıdan ağırlığın çıxarılması onun darlıqdan çı­xarılmasıdır.

Ailədə uşaq tez-tez ölərsə, yeni doğulan uşağa yeddi yaşına qədər qız paltarı geyindirirlər, qız kimi saç hörürlər. İnama məntiqi cəhətdən yanaşsaq, deməli, ailədə tez-tez oğlan uşaqlarının öldü­yü­nü müəyyənləşdirə bilərik. Əzrailin ancaq oğlan uşaq­larını öldürdüyünə inanılır, buna görə də doğulan oğlan uşaq­larına qız paltarı geydirməklə, saç hörməklə onun zənni azdı­rılır. Bəzi folklor tədqiqatçıları bunu əzrailin işinə qarışmaq kimi fikirləşirlər.

Nümunələrdən göründüyü kimi, istər inamlar, istərsə də inanclar bəzi hallarda yasaqlarla nəticələnir. Beləliklə, biz fərq etmədən özümüzə yasaq, qadağa qoymuş hesab edirik. Ancaq Naxçıvan folklor mətnlərinin zənginliyi, çoxvariantlılığı nümunələrin bölgələr üzrə müxtəlif adət-ənənələrindən xəbər verir. Buna baxmayaraq inamlar sınanılır öz təsdiqini tapdığı təqdirdə inanc olaraq yaşadılır.

Əkrəm HÜSEYNZADƏ

AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent